Ιστορία της αρχαιολογίας

Ο Λαοκόων και οι γιοι του, ελληνική γλυπτική από τον 1ο αιώνα ΠΚΕ, Μουσείο του Βατικανού

Η ιστορία της αρχαιολογίας είναι η μελέτη των παραμέτρων (προσωπικότητες, ιδεολογικές αρχές, γεγονότα) που διαμόρφωσαν την πορεία της αρχαιολογικής επιστήμης από την πρώτη συστηματική ενασχόληση με τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος έως τον 20ο αιώνα. Η αρχαιολογία, ως επιστήμη που μελετά το ανθρώπινο παρελθόν μέσα από τα υλικά του κατάλοιπα, είναι σημαντικός κλάδος των ανθρωπιστικών επιστημών. Αν και η ανθρώπινη περιέργεια για το παρελθόν υπήρξε διαχρονική, η συστηματική μελέτη των αρχαιοτήτων και η θεμελίωση της αρχαιολογίας ως επιστημονικού πεδίου είναι σχετικά πρόσφατη. Από τον 18ο αιώνα και εξής, οι ανακαλύψεις, οι θεωρητικές εξελίξεις και οι τεχνολογικές καινοτομίες διαμόρφωσαν ριζικά τον χαρακτήρα και τους στόχους της αρχαιολογικής έρευνας.

Η αρχαιολογία στον 18ο και 19ο αιώνα

Πομπηία και Βεζούβιος το 1900

Η αρχαιολογία του 18ου αιώνα γεννήθηκε μέσα στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όταν άρχισαν να κυριαρχεί η έννοια της επιστημονικής μεθόδου και η πίστη στη λογική. Οι πρώτοι «αρχαιοδίφες» δεν ήταν επαγγελματίες επιστήμονες, αλλά λόγιοι, περιηγητές και συλλέκτες που επιδίωκαν την ανακάλυψη και τη συλλογή αρχαιοτήτων, κυρίως για αισθητικούς και εθνικούς λόγους.

Η ανακάλυψη της Πομπηίας και του Ερκολάνου (1748) υπήρξε ορόσημο. Οι ανασκαφές αυτές ανέδειξαν τη δυνατότητα της συστηματικής αποκάλυψης του παρελθόντος μέσα από τη γη. Η κλασική αρχαιότητα, ιδιαίτερα η ελληνική και η ρωμαϊκή, κυριάρχησε στο ενδιαφέρον των λογίων και των ευρωπαϊκών ελίτ. Ταυτόχρονα, η αποικιοκρατική επέκταση της Ευρώπης διευκόλυνε τη συλλογή αρχαιοτήτων από την Ανατολή και την Αίγυπτο, γεγονός που συνδέεται με την εμφάνιση των πρώτων μεγάλων μουσείων, όπως το Βρετανικό Μουσείο (1753).

Κατά τον 19ο αιώνα, η αρχαιολογία άρχισε να αποκτά περισσότερο επιστημονικό χαρακτήρα. Ο Δανός Κρίστιαν Γιούγκερσεν Τόμσεν (Christian J. Thomsen) εισήγαγε το σύστημα των τριών εποχών (Λίθου, Χαλκού και Σιδήρου), το οποίο θεμελίωσε την αρχαιολογική χρονολόγηση. Παράλληλα, η εξέλιξη της γεωλογίας και της παλαιοντολογίας επέτρεψε την κατανόηση της αρχαιότητας του ανθρώπου, ενισχύοντας την άποψη ότι η ιστορία του είναι πολύ παλαιότερη από ό,τι προέβλεπε η Βίβλος.

Σημαντική ήταν και η συμβολή των μεγάλων ανασκαφών, όπως του Σλήμαν στην Τροία και στις Μυκήνες και του Άρθουρ Έβανς στην Κνωσό, που συνέβαλαν στην εδραίωση της προϊστορικής αρχαιολογίας. Παρά τις αδυναμίες των πρώτων μεθόδων, η περίοδος αυτή έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης αρχαιολογίας.

Η επιστημονική θεμελίωση της αρχαιολογίας

Στα τέλη του 19ου αιώνα, η αρχαιολογία μεταβαίνει από τη συλλεκτική και περιγραφική φάση σε μια πιο αναλυτική και μεθοδική επιστήμη. Οι αρχαιολόγοι άρχισαν να χρησιμοποιούν αρχαιολογικές στρωματογραφίες και να καταγράφουν με ακρίβεια τα δεδομένα των ανασκαφών. Η επιρροή των φυσικών επιστημών ήταν καθοριστική, καθώς η αρχαιολογία επιδίωκε να αναπτύξει δική της μεθοδολογία και αντικειμενικότητα.

Παράλληλα, η αρχαιολογία συνδέθηκε με τη συγκρότηση των εθνικών ταυτοτήτων. Στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, τα νέα εθνικά κράτη χρησιμοποίησαν την αρχαιολογία για να τεκμηριώσουν το ιστορικό τους βάθος και τη συνέχεια του έθνους. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η ίδρυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1837) και του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (1866) αποτέλεσαν καθοριστικά βήματα για την προστασία και την ερμηνεία των αρχαιοτήτων στο πλαίσιο της εθνικής ιδεολογίας.

Στην ίδια περίοδο, οι αναπτύχθηκαν πρώτες θεωρητικές διαμάχες γύρω από την πολιτισμική εξέλιξη και τον ρόλο του περιβάλλοντος. Οι λεγόμενοι πολιτισμικοί εξελικτιστές, με κύριους εκπροσώπους τον Έντουαρντ Μπάρνετ Τάιλορ και τον Λιούις Χένρι Μόργκαν, υποστήριξαν ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες ακολουθούν καθολικά στάδια ανάπτυξης — από την «αγριότητα» (savagery), στη «βαρβαρότητα» (barbarism) και τελικά στον «πολιτισμό» (civilization). Αυτή η θεωρητική προσέγγιση, αν και σήμερα θεωρείται εθνοκεντρική και γραμμική, έθεσε τη βάση για τη συγκριτική μελέτη των πολιτισμών και επηρέασε καθοριστικά τη διαμόρφωση της πρώιμης αρχαιολογικής σκέψης.

20ός αιώνας - αρχαιολογική έρευνα

Η μεγαλύτερη θεωρητική τομή στην ιστορία της αρχαιολογίας σημειώθηκε τη δεκαετία του 1960, με την εμφάνιση της λεγόμενης “Νέας Αρχαιολογίας” (New Archaeology). Ο κύριος εκπρόσωπός της, ο Λιούις Μπίνφορντ, υποστήριξε ότι η αρχαιολογία πρέπει να είναι επιστήμη που μελετά τις πολιτισμικές διεργασίες και όχι απλώς να περιγράφει ευρήματα). Η προσέγγιση αυτή, γνωστή και ως «διαδικαστική αρχαιολογία» (processual archaeology), εισήγαγε τη χρήση υποθέσεων, μοντέλων και ποσοτικών μεθόδων, καθώς και την εφαρμογή θεωριών από την ανθρωπολογία και την οικολογία.

Η Νέα Αρχαιολογία επεδίωξε να εξηγήσει πώς λειτουργούσαν οι αρχαίες κοινωνίες, όχι απλώς να αναπαραστήσει τι έκαναν. Η έμφαση δόθηκε στην αναζήτηση γενικών νόμων πολιτισμικής συμπεριφοράς, ενώ η τεχνολογική πρόοδος (π.χ. ραδιοχρονολόγηση) ενίσχυσε σημαντικά τη χρονολόγηση και την ανάλυση των δεδομένων. Ωστόσο, από τη δεκαετία του 1980 και εξής, η διαδικαστική αρχαιολογία δέχθηκε έντονη κριτική για τον θετικιστικό και αποπροσωποποιημένο χαρακτήρα της. Η λεγόμενη «μεταδιαδικαστική αρχαιολογία» (post-processual archaeology), που συνδέθηκε με ονόματα όπως ο Ίαν Χόντερ, τόνισε τη σημασία του συμβολικού, του υποκειμενικού και του κοινωνικού πλαισίου της ερμηνείας. Η αρχαιολογία, σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, δεν είναι αντικειμενική ανάλυση, αλλά διαπραγμάτευση νοημάτων μέσα από τη σύγχρονη ματιά του ερευνητή.

Σύγχρονες τάσεις

Από τα τέλη του 20ού αιώνα έως σήμερα, η αρχαιολογία μετασχηματίζεται σε μια διεπιστημονική επιστήμη που συνδυάζει δεδομένα από τις φυσικές, κοινωνικές και ψηφιακές επιστήμες. Η χρήση της γεωφυσικής, της τηλεπισκόπησης και των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS) επιτρέπει την ανάλυση ευρύτερων χωρικών μοτίβων και την ανακατασκευή αρχαίων τοπίων.

Η αρχαιομετρία, μέσω τεχνικών όπως η φασματοσκοπία, η ανάλυση ισοτόπων και η αρχαιοβοτανική, επιτρέπει τη μελέτη της προέλευσης υλικών, των διατροφικών συνηθειών και της κλιματικής επίδρασης στις κοινωνίες του παρελθόντος. Παράλληλα, η ψηφιακή τεχνολογία έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο τεκμηρίωσης, με τρισδιάστατες σαρώσεις, φωτογραμμετρία και εικονικές αναπαραστάσεις που επιτρέπουν τη διάχυση της γνώσης στο κοινό.

Σημαντική εξέλιξη αποτελεί και η αύξηση της κοινωνικής και πολιτικής συνειδητοποίησης στην αρχαιολογία. Η σύγχρονη «κριτική αρχαιολογία» εξετάζει θέματα εξουσίας, ταυτότητας, φύλου και αποικιοκρατίας. Η έννοια της «αποαποικιοποίησης» της αρχαιολογίας τονίζει την ανάγκη να ακουστούν οι φωνές των τοπικών κοινοτήτων και να αναγνωριστεί ο ρόλος των αυτόχθονων πληθυσμών στη διαχείριση της [[πολιτιστική κληρονομιά|πολιτιστικής κληρονομιάς.

Η ελληνική αρχαιολογία στο σύγχρονο πλαίσιο

Η ελληνική αρχαιολογία, αν και ξεκίνησε στο πλαίσιο της εθνικής ιδεολογίας του 19ου αιώνα, έχει εξελιχθεί σε ένα δυναμικό επιστημονικό πεδίο με διεθνή αναγνώριση. Η συνεργασία ελληνικών και ξένων ερευνητικών ιδρυμάτων, όπως η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και η Βρετανική Σχολή Αθηνών, έχει συμβάλει στην προώθηση προηγμένων ερευνητικών μεθόδων.

Τα τελευταία χρόνια, οι Έλληνες αρχαιολόγοι αξιοποιούν ψηφιακά εργαλεία για την προστασία και ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ παράλληλα αναπτύσσεται ένας γόνιμος διάλογος γύρω από τον κοινωνικό ρόλο της αρχαιολογίας στη σύγχρονη Ελλάδα. Επιπλέον, η συζήτηση για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα έχει καταδείξει ότι η αρχαιολογία δεν είναι ουδέτερη επιστήμη, αλλά πεδίο πολιτισμικών και πολιτικών διαπραγματεύσεων.

Βιβλιογραφία

• Birch, S.E.P. and Szpak, P. 2022. Current developments and future directions in archaeological science. Proceedings of the National Academy of Sciences, 119(45). Available at: https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9618125/.
• Dyson, S.L. 2006. In Pursuit of Ancient Pasts: A History of Classical Archaeology in the Nineteenth and Twentieth Centuries. Yale University Press. Available at: https://ndl.ethernet.edu.et/bitstream/123456789/53015/1/27Stephen%20L.%20Dyson.pdf.
• Fagan, B.M. and Durrani, N. 2014. A Brief History of Archaeology: Classical Times to the Twenty-First Century. Routledge. Available at: https://institutes.abu.edu.ng/idr/public/assets/docs/A%20Brief%20History%20of%20Archaeology_%20Classical%20Times%20to%20the%20Twenty-First%20Century%20%28%20PDFDrive%20%29.pdf.
• Gaignerot-Driessen, F. 2018. Classical Archaeology in Context: Theory and Practice in Excavation in the Greek World (review). American Journal of Archaeology, 122(2). Available at: https://shs.hal.science/halshs-01800497/document.
• Gamble, C. 2001. Archaeology: The Basics. Routledge. Available at: https://arqueologia2014.weebly.com/uploads/3/7/2/3/37232577/gamble2001_archaeology_basics.pdf.
• Gänger, S. 2014. Nature and Antiquities: The Making of Archaeology in the Americas. University of Arizona Press. Available at: https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/25301/1004797.pdf.
• Haggis, D.C. and Antonaccio, C.M. 2015. Classical Archaeology in Context: Theory and Practice in Excavation in the Greek World. Walter de Gruyter. Available at: https://www.academia.edu/28916945/.
• Katsiardi-Hering, O. 2020. The Role of Archaeology in Forming Greek National Identity and its Embodiment in European Identity. European Review, 28(3), 397-407. Available at: https://www.cambridge.org/core/journals/european-review/article/role-of-archaeology-in-forming-greek-national-identity-and-its-embodiment-in-european-identity/06101CF6578DAD6337B3E3A449552257.
• Naulakha, J.S. n.d. New Archaeology: An Analytical Study. Society for Indian Archaeolog. Available at: https://www.sieallahabad.org/hrt-admin/book/book_file/5f7a6bc9ebdc7071abaa8a3fd5dcff86.pdf.
• Opitz, R. et al. 2018. Recent Trends and Long-standing Problems in Archaeological Remote Sensing. Journal of Computer Applications in Archaeology, 1(1), 19-41. Available at: https://journal.caa-international.org/articles/10.5334/jcaa.11.
• Shanks, M. 2001. Post Processual Archaeology and After. In Handbook of Archaeological Theories. Available at: https://web.stanford.edu/~mshanks/MichaelShanks/files/140558.pdf.
• Wright, A.P. 2022. Community-Based Research in Academic Archaeology, 2012–2021. Heritage, 5(4), 3674-3689. Available at: https://www.mdpi.com/2673-9461/2/4/18.