Το Μενελάειον είναι αρχαιολογικός τόπος σε απόσταση, περίπου, 5 χλμ. ΝΑ της πόλης της Σπάρτης. Στη γεωγραφική δομή της θέσης περιλαμβάνεται σύμπλεγμα λοφίσκων (Bόρειος λόφος, Μενελάειο, Προφήτης Ηλίας και Αετός). Το αρχαϊκό τοπωνύμιο της περιοχής φέρεται ότι ήταν Θεράπνη[1].
Οι αλλούβιες αποθέσεις που διαμορφώνουν γεωλογικά την κοιλάδα, το ήπιο κλίμα και οι χαμηλοί λόφοι που προστατεύουν την περιοχή, συνοψίζουν το γενικό πλαίσιο μιας αρχαιολογικής θέσης, η οποία αποκάλυψε λιγοστά ευρήματα της μεσοελλαδικής περιόδου στον βόρειο λόφο και νεότερη μείζονα εγκατάσταση της μυκηναϊκής περιόδου στο Μενελάειον.
Η Ελένη εμφανίστηκε αρχικά στην ομηρική ποίηση, περί τον 8ο αιώνα ΠΚΕ. Εκτός από το έπος, απαντάται επίσης στη λυρική ποίηση, στην ιστορία, στους πλατωνικούς διαλόγους, σε θεατρικά έργα, ακόμα και στις ρητορικές ασκήσεις σοφιστών[2]. Η Ελένη, όπως και ο σύζυγός της Μενέλαος, ανήκουν σε μια μεγάλη ομάδα ηρώων και ηρωίδων που λατρεύτηκαν στην αρχαία Ελλάδα την περίοδο της ηρωολατρείας. Οι ηρωολατρεία έχει ήδη μελετηθεί στο πλαίσιο της κλασικής αρχαιολογίας και φιλολογίας και διαμορφώνει την ιδεολογία μιας ιδιαίτερης περιόδου στην αρχαία Ελλάδα.
Οι αρχαιότερες φιλολογικές μαρτυρίες δεν χρησιμοποιούν την έννοια ήρωας με τον τρόπο που χρησιμοποιείται σε μεταγενέστερες περιόδους, ή αναφέρονται σε ηρωολατρεία άμεσα. Η αρχαιολογική μαρτυρία υποδεικνύει ότι ηρωολατρεία υπήρχε σε κάποια μορφή στα τέλη της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Από τον όγδοο αιώνα, υπάρχει μια μικρή και διάσπαρτη ομάδα ιερών ηρώων, που συνδέονται στο σύνολό τους με επικούς ή μυθικούς ήρωες και προσδιορίζονται από τα ενεπίγραφα αφιερώματα, στις περισσότερες περιπτώσεις μεταγενέστερα της ίδρυσης της λατρείας. Τέτοιοι ήρωες είναι η Ελένη και ο Μενέλαος στη Σπάρτη, ο Οδυσσέας στο σπήλαιο του Λοΐζου, στην παραλία Πόλη στην Ιθάκη και του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες[3].
Οι ήρωες του μύθου και του έπους είτε εκτελούσαν ηρωικές πράξεις, είτε παρουσιάζονταν ως ιδρυτές των πόλεων και ιερών, ως εφευρέτες και πρόγονοι μεγάλων οικογενειών. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ήρωες είναι άνδρες πολεμιστές ή βασιλείς, ωστόσο ο μύθος και το έπος περιέχουν και γυναικείες μορφές, όπως στη συγκεκριμένη περίπτωση του Μενελαείου. Οι ηρωίδες συχνά λειτουργούν συνήθως σε οικογενειακό πλαίσιο, ως τμήμα ηρωικού ζεύγους, ή ως παρθένες που δίνουν τη ζωή τους για να σώσουν την πόλη τους, την οικογένεια, ή τον σύζυγο. Μια ίσως περίεργη ομάδα ηρώων είναι εκείνοι που είναι παιδιά ή ακόμα και βρέφη, όπως στην περίπτωση του βρέφους Οφέλτη, ο οποίος σκοτώθηκε από φίδι, κοντά σε μια πηγή στη Νεμέα[4].
Η εγκαθίδρυση της ηρωωολατρείας ήταν συχνά το μέσο για την επίλυση κάποιας κρίσης, που σχετιζόταν με κάποιον που θανατώθηκε βίαια ή άδικα. Σε κάθε περίσταση ο ήρωας γίνεται το επίκεντρο της λατρείας διαμορφώνοντας έτσι έναν κοινωνικό δεσμό για την επιβίωση της κοινότητας. Όντας πλησιέστερα από ό,τι οι θεοί στο ανθρώπινο γένος, είναι σημαντικός για την αρωγή του στα μέλη της κοινότητας σε διαφορετικές εκφάνσεις της καθημερινότητας[5].
Στον λόφο του Μενελαείου φέρεται ότι κατά τον 8ο αι. ΠΚΕ λατρεύονταν οι επώνυμοι ήρωες, Μενέλαος και της Ελένη, με πιθανό βωμό και περίβολο. Στα τέλη του 7ου αρχές του 6ου ΠΚΕ αι. κατασκευάστηκε στη θέση πωρολίθινος ναός. Το Μενελάειον αναγνωρίστηκε ως ηρώον ήδη από το 1833 από τον Λούντβιχ Ρος (L. Ross). Ο Ross ανέσκαψε αρκετά την περιοχή στις αρχές του 19ου αι. αποκαλύπτοντας μολύβδινα αναθηματικά ειδώλια λακωνικού τύπου[6]. Στη συνέχεια το 1909 η Βρετανική Σχολή Αθηνών διεξήγαγε με τους Τζον Πέρσιβαλ Ντρουπ (J. P. Droop), M.S. Thompson, και Άλαν Γουέις την πρώτη συστηματική ανασκαφή στην αρχαιολογική θέση[7].
Η ανασκαφή της Βρετανικής Σχολής αποκάλυψε και ύστερη μυκηναϊκή δομή από άψητες πλίνθους επικαλυμμένες με ζωγραφισμένο κονίαμα στην ανατολική κορυφή της κορυφογραμμής του Μενελαείου. Ακολούθησε περαιτέρω ανασκαφή, με επικεφαλής τον Richard MacGillivray Dawkins το 1910[8].
Μετά από 60 χρόνια η Βρετανική Σχολή επανήλθε στην αρχαιολογική θέση και διεξήγαγε ανασκαφές με τον, επίσης διευθυντή της σχολής, Έκτορ Κάτλινγκ [9]. Ο προσπάθησε να διαμορφώσει μια χρονολογική αλληλουχία ανάμεσα στα υπολείμματα της μυκηναϊκής περιόδου και της ύστερης λατρείας, βάσει των δομικών αλλαγών του κτηρίου που αποκάλυψε ο Dawkins.
Η ανασκαφή του Catling ανέκτησε επίσης την πρώτη επιγραφική μαρτυρία, έναν ορειχάλκινο αρύβαλλο με τη βουστροφηδόν επιγραφή «ΔΕΙΝΙΣ ΑΝΕΘEΚΕ [ΕΛΕΝΗΙ, ΣΥΖΥΓΟΝ] ΜΕΝΕΛΑΪ»[11]. Η επιγραφή επιβεβαιώνει τις απόψεις του Ross ότι το κτίσμα ήταν ηρώον αφιερωμένο στον Μενέλαο και την Ελένη. Ένα δεύτερο ανάθημα στην Ελένη ανακαλύφθηκε στο ίδιο σκάμμα, ένας ορειχάλκινος άρπαξ του 570 ΠΚΕ όργανο άγνωστης χρήσης[12], με την επιγραφή «ΕΛΕΝΗΙ». Τον επόμενο χρόνο ο Catling ανακάλυψε το πρώτο ανάθημα στον Μενέλαο, από τον πυθμένα μιας δεξαμενής. Στήλη από ασβεστόλιθο χρονολογημένη στις αρχές του 5ου ΠΚΕ αι., στην οποία βρισκόταν ορειχάλκινο ειδώλιο με την επιγραφή «ΕΥΘΥΚΡEΝEΣ ΕΘEΚΕΝ ΜΕNΕΛΑΪ»[13].
Ο Ρίτσαρντ Κάτλινγκ, (Richard Catling), γιος του Hector, συνέχισε τις ανασκαφές στη Θεράπνη κατά τη δεκαετία του 1980, σε αναβαθμίδα στη νότια πλαγιά του λόφου Μενελάειον. Η θέση που ανέσκαψε αποτελείτο από διαταραγμένα στρώματα με υπογεωμετρικά και πρώιμα αρχαϊκά αναθήματα. Στην ίδια θέση ανακαλύφθηκαν οι τοίχοι και το πάτωμα δομής του ύστερου 13ου και 12ου αιώνα ΠΚΕ. Δεδομένου ότι ορισμένα αναθηματικές προσφορές συνδέθηκαν με τα υπολείμματα της μυκηναϊκής κατασκευής, ο R. Catling εξέφρασε την άποψη ότι ήταν προσφορές σε ήρωα ή ηρωίδα της Εποχής του Χαλκού[14].
Το Μενελάειον ως ηρώον παρουσιάζει διαφορετικές στρωματογραφικές και αρχιτεκτονικές φάσεις:
Η πρώτη φάση, πιθανώς στον ύστερο 8ο ή πρώιμο 7ο αιώνα ΠΚΕ, δεν συνδέεται με συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό οικοδόμημα, εκτός από τους διασκορπισμένους πωρόλιθους, η σχετική χρονολόγηση των οποίων εξαρτάται από τη στρωματογραφική συσχέτισή τους με στρώματα στα οποία αποκαλύφθηκαν σχετικές αναθηματικές προσφορές. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, η λατρεία συνδεόταν πιθανώς με μικρό βωμό και τέμενος σε καθιερωμένο κομμάτι γης[15].
Κατά τη δεύτερη φάση, πιθανώς στον έκτο αιώνα ΠΚΕ, φαίνεται ότι χτίστηκε μικρή μνημειακή κατασκευή από πωρόλιθο. Το σύνολο των δομικών υλικών βρέθηκε εκτός αρχαιολογικού πλαισίου, είτε σε επιχώσεις ή στη σωζόμενη ύστερη δομή. Αυτό το Αρχαίο Μενελάειο επέζησε έως τον πέμπτο αιώνα ΠΚΕ, όταν και κατεδαφίστηκε για να αντικατασταθεί με δομή, της οποίας τα ερείπια είναι έως σήμερα ορατά.
Η τρίτη κλασική φάση συνδέεται με τον 5ο ΠΚΕ αιώνα και η στρωματογραφία υποδεικνύει ότι το νέο ιερό χτίστηκε πάνω στο αρχαιότερο οικοδόμημα, αν και ορισμένοι ερευνητές εκφράζουν την άποψη ότι το Αρχαίο Μενελάειο ήταν το οικοδόμημα που αναγνωρίστηκε ως αποθήκη στις ανασκαφές του 1909[16].