Archaeology

Η προϊστορία, γνωστή και ως προλογοτεχνική ιστορία^[1], είναι η περίοδος της ανθρώπινης ιστορίας μεταξύ της χρήσης των πρώτων λίθινων εργαλείων από περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια ΠΠ και της αρχής της καταγεγραμμένης ιστορίας με την επινόηση των συστημάτων γραφής. Η χρήση συμβόλων, σημάτων και εικόνων εμφανίζεται πολύ νωρίς, αλλά τα παλαιότερα γνωστά συστήματα γραφής εμφανίστηκαν περ. 5.000 χρόνια π.π. Χρειάστηκαν χιλιάδες χρόνια για να υιοθετηθούν ευρέως τα συστήματα γραφής, με τη γραφή να εξαπλώνεται σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς μέχρι τον 19ο αιώνα. Το τέλος της προϊστορίας καταγράφεται σε πολύ διαφορετικούς χρόνους σε διαφορετικά μέρη, και ο όρος χρησιμοποιείται λιγότερο συχνά όταν συζητούνται κοινωνίες στις οποίες η προϊστορία τελείωσε σχετικά πρόσφατα. Καθώς η εξέλιξη των ανθρώπινων πολιτισμών, διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, η προϊστορία αρχίζει και τελειώνει σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, ανάλογα με τη συγκεκριμένη περιοχή. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, αναφέρεται στον χρόνο που εκτείνεται από την εμφάνιση του ανθρώπου περίπου 5.000.000 χρόνια ΠΠ έως το 6.000 ΠΚΕ, οπότε γίνεται χρήση της γραφής^[2].

Ο όρος αναφέρεται συχνότερα στην περίοδο από την εμφάνιση της ζωής στη Γη, οπότε αντιμετωπίζεται περισσότερο ως γεωλογικός χρόνος. Όσον αφορά στον άνθρωπο, ή αναφέρεται στον χρόνο εμφάνισης των ανθρωπινών^[3]. Η έννοια προϊστορία προέκυψε κατά την εποχή του Διαφωτισμού στα έργα αρχαιοδιφών, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν τη λέξη πρωτόγονος για να περιγράψουν κοινωνίες που υπήρξαν πριν την εμφάνιση των γραπτών μαρτυριών^[4]. Η πρώτη χρήση του όρου προϊστορία αναφέρεται ότι έγινε στο Foreign Quarterly Review το 1836^[5].

Η ταξινόμηση της ανθρώπινης προϊστορίας στηρίζεται τυπικά στο σύστημα τριών εποχών, ενώ η ταξινόμηση προανθρώπινων περιόδων, στηρίζεται στις σαφώς καθορισμένες γεωλογικές καταγραφές και τη διεθνώς καθορισμένη στρωματογραφική βάση εντός της κλίμακας του γεωλογικού χρόνου .

Το σημείο έναρξης της Παλαιολιθικής περιόδου, η Κατώτερη Παλαιολιθική, προηγείται του Homo sapiens, και ξεκινά με τον Homo habilis και τα πρωιμότερα λίθινα εργαλεία περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια ΠΚΕ^[6] ή κατ' άλλους 3,3 εκατομμύρια χρόνια^[7], όπως υποδεικνύεται και από την έρευνα στη θέση Lomekwi στην Κένυα^[8] έως το τέλος του Πλειστόκαινου, 11.650 ΠΠ. Τα εργαλεία προηγούνται χρονολογικά αυτών του γένους Homo και χρησιμοποιήθηκαν πιθανώς από τον Κενυάνθρωπο (Kenyanthropus)^[9]. Η αρχαιολογική μαρτυρία για τη χρήση της φωτιάς κατά την Κατώτερη Παλαιολιθική Περίοδο δεν είναι σαφής, αν και έχει αναφερθεί ότι οι Homo erectus ή οι Homo ergaster έκαναν χρήση της φωτιάς πριν από περ. 790.000 ως 690.000 ΠΠ σε αρχαιολογική θέση στο Ισραήλ^[10].

Τα μη ανθρώπινα πρωτεύοντα γενικά σχηματίζουν ιεραρχικές κοινότητες με κυρίαρχα άτομα (alpha) ή μικρούς συνασπισμούς στην κορυφή και μεταξύ ατόμων κατώτερων βαθμίδων^[11]. Αντίθετα, οι ανθρώπινες ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών μοιάζουν με τις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες στην ύστερη εποχή του Πλειστόκαινου^[12], επιδεικνύοντας τυπικά ισότιμη κατανομή εξουσίας μεταξύ των ανδρών κυνηγών, οι οποίοι ελάμβαναν σημαντικές αποφάσεις με συναίνεση^[13]. Οι κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών φαίνεται πως ήταν μικρές και ισότιμες^[14] αν και οι κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών με άφθονους πόρους ή προηγμένες τεχνικές αποθήκευσης τροφίμων ανέπτυξαν ενίοτε διαφορετικό τρόπο ζωής με περίπλοκες κοινωνικές δομές και κοινωνική διαστρωμάτωση, όπως οι φυλαρχίες^[15].

Η Μεσολιθική είναι η αρχαιολογική περίοδος μεταξύ της Ανώτερης Παλαιολιθικής και της Νεολιθικής. Ο όρος Επιπαλαιολιθική χρησιμοποιείται συχνά συνώνυμα, ειδικά για τη Β. Ευρώπη και για την αντίστοιχη περίοδο στην Εγγύς Ανατολή και τον Καύκασο. Η Μεσολιθική χρονολογικά εκτείνεται διαφορετικά σε διαφορετικές περιοχές της Ευρασίας. Αναφέρεται στην τελική περίοδο των πολιτισμών των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στην Ευρώπη και τη Δυτική Ασία, μεταξύ του τέλους της τελευταίας μείζονος και της νεολιθικής επανάστασης. Στην Ευρώπη εκτείνεται περίπου από το 15.000 έως το 5.000 ΠΠ και στη ΝΔ Ασία περίπου 20.000 έως 10.000 ΠΠ. Ο όρος χρησιμοποιείται λιγότερο για ανατολικότερες περιοχές και καθόλου πέρα ​​από την Ευρασία και τη Βόρεια Αφρική.

Ο τύπος του πολιτισμού που σχετίζεται με τη Μεσολιθική ποικίλλει σε διαφορετικές περιοχές, αλλά σχετίζεται με τη μείωση του ομαδικού κυνηγιού μεγάλων ζώων προς όφελος ενός ευρύτερου τρόπου ζωής κυνηγών-τροφοσυλλεκτών και την ανάπτυξη πιο εξελιγμένων και τυπικά μικρότερων λιθικών εργαλείων και όπλων από τα τυπικά της Παλαιολιθικής. Ανάλογα με την περιοχή, κάποια χρήση αγγείων και υφασμάτων μπορεί να βρεθεί σε θέσεις που ανήκουν στη Μεσολιθική. Γενικά οι ενδείξεις γεωργίας θεωρούνται ότι σηματοδοτούν τη μετάβαση στη Νεολιθική, ωστόσο η μετατόπιση προς την καλλιέργεια της γης συμβαίνει στη Μεσολιθική^[16]. Οι μονιμότεροι οικισμοί τείνουν να βρίσκονται κοντά στη θάλασσα, σε λιμναίες ή παραποτάμιες περιοχές, προσφέροντας τη δυνατότητα εύρεσης τροφής. Οι μεσολιθικές κοινωνίες δεν θεωρούνται ιδιαίτερα περίπλοκες και οι ταφές είναι αρκετά απλές. Αντίθετα, οι μεγαλιθικοί μνημειακοί τύμβοι αποτελούν ένδειξη της Νεολιθικής^[17].

Οι πρώτοι Homo sapiens εμφανίσθηκαν πριν περίπου 200.000 χρόνια, με την είσοδο στη Μέση Παλαιολιθική^[18]. Επίσης κατά τη Μέση Παλαιολιθική προκύπτουν ανατομικές αλλαγές που δείχνουν σύγχρονες γλωσσικές ικανότητες. Κατά τη Μέση Παλαιολιθική Περίοδο υπάρχει η πρώτη καθοριστική απόδειξη της χρήσης φωτιάς από τον άνθρωπο. Τοποθεσίες στη Ζάμπια έχουν απανθρακωμένα οστά και ξύλα, που χρονολογούνται πριν από 61.000 χρόνια. Η συστηματική ταφή των νεκρών, η μουσική, η προϊστορική τέχνη και η η χρήση όλο και πιο εξελιγμένων σύνθετων εργαλείων αποτελούν κορυφαίες στιγμές της Μέσης Παλαιολιθικής.

Στη Βαλκανική παρατηρείται χρονική καθυστέρηση για τη μεσολιθική περίοδο 5.500-4.600 ΠΚΕ (cal), αλλά η εμφάνιση και η διάρκεια της Μεσολιθικής δεν είναι ίδια παντού. Αυτό πιθανώς οφείλεται σε κλιματικές διαφορές ανάμεσα στις ανατολικές και δυτικές επικράτειες της περιοχής. Για την Ελλάδα ειδικότερα οι πρώιμες θέσεις της Μεσολιθικής εντοπίζονται στις ανατολικές επικράτειες που συνδέονται με το Αιγαίο, το οποίο επιτρέπει επαφές με την Ανατολή μέσω των νησιών^[19].

Το τέλος της Μεσολιθικής σηματοδοτείται από τη μετάβαση από το κυνήγι και την τροφοσυλλογή στη γεωργία. Δεν υπάρχει σαφής ημερομηνία για το τέλος της Μεσολιθικής, καθώς τέτοιου είδους μεταβάσεις συνέβησαν σε διαφορετικούς χρόνους σε διαφορετικές περιοχές. Αυτή η μεταβλητότητα, ωστόσο, δεν περιορίζεται στο τέλος της Μεσολιθικής. Η Μεσολιθική ήταν περίοδος τεράστιας ποικιλομορφίας. Τα στοιχεία για την κοινωνικοπολιτισμική ποικιλομορφία κατά τη Μεσολιθική συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με την αυξανόμενη ποικιλομορφία των τοπίων που προκλήθηκε από τη βελτίωση του κλίματος κατά τη διάρκεια του Πρώιμου Ολόκαινου^[20].

Όσον αφορά στην Επιπαλαιολιθική, ορίζεται βάσει των «τελικών βιομηχανιών της Ανώτερης Παλαιολιθικής που εμφανίζονται στο τέλος της τελικής παγετώδους και φαίνεται να συγχωνεύονται τεχνολογικά στη Μεσολιθική»^[21]. Η περίοδος χρονολογείται γενικά από περ. 20.000 ΠΠ έως 10.000 ΠΠ στην Εγγύς Ανατολή, αλλά πολύ αργότερα στην Ευρώπη. Αν χρησιμοποιηθεί ως συνώνυμο ή ισοδύναμο για τη Μεσολιθική στην Ευρώπη, τελειώνει περίπου στο 5.000 ΠΠ ή και αργότερα^[22].

Στην αρχαιολογία του Παλαιού Κόσμου η Χαλκολιθική περίοδος ή Εποχή του Χαλκού αναφέρεται στη μεταβατική περίοδο κατά την οποία η πρώιμη μεταλλουργία του χαλκού εμφανίστηκε μαζί με τη διαδεδομένη χρήση λίθινων εργαλείων. Η περίοδος αυτή είχε σε μεγάλο βαθμό ακόμη χαρακτήρα Νεολιθικό. Είναι μια φάση της Εποχής του Ορείχαλκου πριν ανακαλυφθεί ότι η προσθήκη κασσίτερου στο χαλκό σχημάτιζε το σκληρότερο κρατέρωμα. Η Εποχή του Χαλκού ορίσθηκε αρχικά ως η μετάβαση από τη Νεολιθική στην Εποχή του Ορείχαλκου. Εντούτοις επειδή χαρακτηρίζεται από τη χρήση μετάλλων η Εποχή του Χαλκού θεωρείται τμήμα μάλλον της Εποχής του Ορείχαλκου παρά της Λίθινης Εποχής.

Ευρήματα σε αρχαιολογικό τόπο στη Σερβία παρέχουν την αρχαιότερη χρονολογημένη μαρτυρία κατεργασίας χαλκού σε υψηλή θερμοκρασία, πριν από 7.500 χρόνια, υποδεικνύοντας ότι η τήξη του χαλκού είχε μάλλον επινοηθεί ξεχωριστά στην Ασία και την Ευρώπη εκείνη την εποχή, παρά ότι διαδόθηκε από μια μοναδική πηγή. Η εμφάνιση της μεταλλουργίας συνέβη πιθανώς πρώτα στην Εύφορη Ημισέληνο, όπου οδήγησε στην Εποχή του Ορείχαλκου την 4η χιλιετία ΠΚΕ, (η παραδοσιακή άποψη), ενώ ευρήματα από τον Πολιτισμό Βίντσα στην Ευρώπη έχουν πλέον χρονολογηθεί λίγο αρχαιότερα από εκείνα της Εύφορης Ημισελήνου. Η Κοιλάδα Τίμνα περιέχει μαρτυρίες εξόρυξης χαλκού πριν από 9.000 ως 7.000 χρόνια. Η διαδικασία της μετάβασης από τη Νεολιθική στη Χαλκολιθική περίοδο χαρακτηρίζεται σε αρχαιολογικά σύνολα λίθινων εργαλείων και τη χρήση υψηλής ποιότητας πρώτων υλών. Η Βόρεια Αφρική και η Κοιλάδα του Νείλου εισήγαγαν την τεχνολογία του σιδήρου από την Εγγύς Ανατολή και ακολούθησαν τη δική της πορεία εξέλιξης των Εποχών του Ορείχαλκου και του Σιδήρου. Ωστόσο, η Εποχή του Ορείχαλκου και του Σιδήρου συνέβη ταυτόχρονα στο μεγαλύτερο τμήματης Αφρικής.

Η Εποχή του Χαλκού είναι η αρχαιότερη περίοδος κατά την οποία ορισμένοι πολιτισμοί έχουν φτάσει στο τέλος της προϊστορίας, εισάγοντας γραπτά αρχεία. Η Εποχή του Χαλκού ή μέρη αυτής θεωρούνται επομένως μέρος της προϊστορίας μόνο για τις περιοχές και τους πολιτισμούς που υιοθέτησαν ή ανέπτυξαν ένα σύστημα τήρησης γραπτών αρχείων κατά τις μεταγενέστερες περιόδους. Η επινόηση της γραφής συμπίπτει σε ορισμένες περιοχές με τις πρώτες αρχές της Εποχής του Χαλκού. Σύντομα μετά την εμφάνιση της γραφής, οι άνθρωποι άρχισαν να δημιουργούν κείμενα, συμπεριλαμβανομένων γραπτών αφηγήσεων γεγονότων και αρχείων διοικητικών θεμάτων.

Ο όρος Εποχή του Χαλκού αναφέρεται σε μια περίοδο της ανθρώπινης πολιτιστικής ανάπτυξης κατά την οποία η πιο προηγμένη κατεργασία μετάλλων (τουλάχιστον σε συστηματική και ευρεία χρήση) περιλάμβανε τεχνικές τήξης χαλκού και κασσίτερου από φυσικές προεξοχές μεταλλευμάτων και στη συνέχεια συνδυασμού τους για χύτευση ορείχαλκου. Αυτά τα φυσικά μεταλλεύματα συνήθως περιλάμβαναν αρσενικό ως κοινή πρόσμειξη. Τα μεταλλεύματα χαλκού και κασσίτερου είναι σπάνια, όπως αντικατοπτρίζεται στο γεγονός ότι δεν υπήρχαν χαλκός από κασσίτερο στη Δυτική Ασία πριν από το 3000 ΠΚΕ. Η Εποχή του Χαλκού αποτελεί μέρος του συστήματος των τριών εποχών για τις προϊστορικές κοινωνίες. Σε αυτό το σύστημα, ακολουθεί τη νεολιθική σε ορισμένες περιοχές του κόσμου.

Ενώ ο χαλκός είναι κοινό μετάλλευμα, τα κοιτάσματα κασσίτερου είναι σπάνια στον Παλαιό Κόσμο και συχνά έπρεπε να να μεταφερθούν από μακρινές αποστάσεις από τα λίγα ορυχεία, διεγείροντας τη δημιουργία εκτεταμένων εμπορικών οδών. Σε πολλές περιοχές μακριά από την Κίνα και την Αγγλία, το πολύτιμο νέο υλικό χρησιμοποιήθηκε για όπλα, αλλά για μεγάλο χρονικό διάστημα προφανώς δεν ήταν διαθέσιμο για γεωργικά εργαλεία. Μεγάλο μέρος του φαίνεται πως αποθησαυρίστηκε από τις κοινωνικές ελίτ. Μέχρι το τέλος της Εποχής του Χαλκού μεγάλοι εγράμματοι πολιτισμοί και κράτη, τα οποία συχνά αποκαλούνται αυτοκρατορίες, αναδύθηκαν στην Αίγυπτο, την Κίνα, την Ανατολία (οι Χετταίοι) και τη Μεσοποταμία.

Η Εποχή του Σιδήρου είναι η τελευταία εποχή του συστήματος ταξινόμησης της προϊστορίας και της πρωτοϊστορίας της ανθρωπότητας. Η έννοια βρίσκει την εφαρμογή της κυρίως στην Ευρώπη της Εποχής του Σιδήρου και στην Αρχαία Εγγύς Ανατολή, αλλά και, κατ' αναλογία, σε άλλα μέρη του Παλαιού Κόσμου.

Η διάρκεια της Εποχής του Σιδήρου ποικίλλει ανάλογα με την υπό εξέταση περιοχή και ορίζεται από την αρχαιολογική σύμβαση. Η «εποχή του σιδήρου» ξεκίνησε τοπικά όταν η παραγωγή σιδήρου ή χάλυβα έχει προχωρήσει στο σημείο όπου τα σιδερένια εργαλεία και τα όπλα αντικατέστησαν τα ορειχάλκινα ισοδύναμά τους. Στην Αρχαία Εγγύς Ανατολή, αυτή η μετάβαση έλαβε χώρα στον απόηχο της λεγόμενης κατάρρευσης της Εποχής του Χαλκού, τον 12ο αιώνα ΠΚΕ. Η τεχνολογία σύντομα εξαπλώθηκε σε όλη την περιοχή της λεκάνης της Μεσογείου και στη Νότια Ασία (εποχή του σιδήρου στην Ινδία) μεταξύ του 12ου και του 11ου αιώνα ΠΚΕ. Η περαιτέρω εξάπλωσή του στην Κεντρική Ασία, την Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ευρώπη καθυστέρησε σχετικά και στη Βόρεια Ευρώπη έφτασε μόλις στις αρχές του 5ου αιώνα ΠΚΕ.

• Bahn, P. 2002. The Penguin Archaeology Guide, London: Penguin, ISBN 0140514481.
• Behre, K.E. 2007. “Evidence for Mesolithic agriculture in and around central Europe?”. Veget Hist Archaeobot 16: 203–219. https://doi.org/10.1007/s00334-006-0081-7.
• Boehm, C. 2009. Hierarchy in the forest: The evolution of egalitarian behavior. Harvard University Press. ISBN 9780674006911.
• Chesner, C.A., Westgate, J.A., Rose, W.I., Drake, R., Deino, A. 1991. “Eruptive History of Earth's Largest Quaternary caldera Clarified”. Geology. 19(3), (Mar): 200–203. doi: https://doi.org/10.1130%2F0091-7613%281991%29019%3C0200%3AEHOESL%3E2.3.CO%3B2.
• Crombé, P., Robinson, E. 2019. “European Mesolithic: Geography and Culture”, in Encyclopedia of Global Archaeology. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-51726-1_1998-2.
• Earle, T. 1989. “Chiefdoms”. Current Anthropology. 30(1): 84–88. doi: https://doi.org/10.1086%2F203717.
• Eddy, M.D. 2011. «The Line of Reason: Hugh Blair, Spatiality and the Progressive Structure of Language». Notes and Records of the Royal Society 65: 9–24. doi: https://doi.org/10.1098/rsnr.2010.0098.
• Eddy, M.D. 2011b. «The Prehistoric Mind as a Historical Artefact». Notes and Records of the Royal Society 65: 1–8. doi:https://doi.org/10.1098/rsnr.2010.0097.
• Fagan, B. 2007. World Prehistory: A brief introduction, New York: Prentice-Hall. ISBN: 9780367278519.
• Haile-Selassie, Y., Gibert, L., Melillo, S. et al. 2015. “New species from Ethiopia further expands Middle Pliocene hominin diversity”. Nature 521, 483–488. doi: https://doi.org/10.1038/nature14448.
• Harmand, S. et al. 2015. “3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya”. Nature. 521(7552): 310–315. doi: https://doi.org/10.1038%2Fnature14464.
• Haviland, W.A., Harald E. L. Prins, D., Walrath, B., McBrid. 2016, The Essence of Anthropology, Cengage Learning ISBN: 9781305258983.
• Henshilwood, C.S., and Marean, C.W. 2003. “The Origin of Modern Human Behavior: Critique of the Models and Their Test Implications”. Current Anthropology, 44(5): 627–651. https://doi.org/10.1086/377665.
• Kelly, R. L. 2013. The lifeways of hunter-gatherers: the foraging spectrum. Cambridge University Press. ISBN:9781139176132, doi:https://doi.org/10.1017/CBO9781139176132.
• Knauft, B.M., Abler, T.S., Betzig, L., Boehm, C., Dentan, R.K., Kiefer, T.M., Otterbein, K.F., Paddock, J. and L. Rodseth “Violence and Sociality in Human Evolution”, Current Anthropology, 32(4), 391-428. https://doi.org/10.1086/203975
• McCall, D.F., Struever, S., Van Der Merwe, N.J., Roe, D. 1973. “Prehistory as a Kind of History”. The Journal of Interdisciplinary History, 3(4): 733–739. doi: https://doi.org/10.2307%2F202691.
• Nettle, D. Romaine, S. 2000. Vanishing Voices: The Extinction of the World's Languages, USA: Oxford University Press, ISBN: 9780195152463.
• Pettitt, P., White, M. 2012. The British Palaeolithic: Human Societies at the Edge of the Pleistocene World. Abingdon, UK: Routledge. ISBN 978-0-415-67455-3.
• Πυργάκη, Μ. 2002. “Η εποχή του Χαλκού στον ελληνικό χώρο”, στο Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο, Τόμ. Β΄, (73-162), Πάτρα: ΕΑΠ. ISBN: 960-538-486-8.
• Simmons, Alan H. 2007, The Neolithic Revolution in the Near East: Transforming the Human Landscape, Tucson: University of Arizona Press, ISBN 9780816501274.
• Shea, J.J. 2003. “Neanderthals, competition and the origin of modern human behaviour in the Levant”. Evolutionary Anthropology 12: 173–187. https://doi.org/10.1002/evan.10101.
• Shotwell, J.T. 1922. An Introduction to the History of History. Records of civilization, sources and studies. New York: Columbia University Press, LCCN: 22009959
• Smith, T.M., Tafforeau, P., Reid, D.J., Grün, R., Eggins, S., Boutakiout, M., Hublin, J.J. 2007 “Earliest evidence of modern human life history in North African early Homo sapiens”. PNAS 104(15) (Apr 10): 6128-6133 doi: http://dx.doi.org/10.1073/pnas.0700747104
• Toth, N., Schick, K. 2007. “Overview of Paleolithic Anthropology” in Handbook of Paleoanthropology. edited by Winfried, H.C., Hardt, T., Tatersall, I. Vol. 3. (1943–1963), Berlin and New York: Springer. doi:https://doi.org/10.1007%2F978-3-540-33761-4_64. ISBN 978-3-540-32474-4.
• Toups, M.A., Kitchen, A., Light, J.E., Reed, D.L. 2011. “Origin of Clothing Lice Indicates Early Clothing Use by Anatomically Modern Humans in Africa”, Molecular Biology and Evolution, 28(1), (Jan): 29–32. doi: https://doi.org/10.1093/molbev/msq234

National libraries: Spain, France, Germany United States. wikidata