Νεολιθική

Από archaeology
Πήδηση στην πλοήγησηΠήδηση στην αναζήτηση
Ανακατασκευή νεολιθικού αγροκτήματος, στο Ιρλανδικό Πάρκο Εθνικής Κληρονομιάς. Η νεολιθική είδε την εφεύρεση της γεωργίας.

Η νεολιθική περίοδος αντιπροσωπεύει μια από τις πιο σημαντικές μεταβάσεις στην ανθρώπινη ιστορία, σηματοδοτώντας τη στροφή από την κυνηγετική-συλλεκτική οικονομία σε μια παραγωγική βάση βασισμένη στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο όρος "νεολιθική επανάσταση", εισαγόμενος από τον Βηρ Γκόρντον Τσάιλντ το 1936, περιγράφει αυτή τη μεταμόρφωση ως ραγδαία και ριζική[1], αλλά οι σύγχρονες έρευνες δείχνουν ότι ήταν μια σταδιακή διαδικασία, συχνά με αντιστροφές και τοπικές προσαρμογές[2]. Αυτή η περίοδος, που ξεκινά περίπου το 10.000 ΠΚΕ στη Μέση Ανατολή, εξαπλώθηκε παγκοσμίως, επηρεάζοντας την κοινωνική οργάνωση, την τεχνολογία και το περιβάλλον.

Η νεολιθική περίοδος αντιπροσωπεύει μία από τις πιο ριζικές τομές στην ανθρώπινη ιστορία, μια περίοδο τόσο μετασχηματιστική, ώστε ο όρος «νεολιθική επανάσταση» παραμένει εξαιρετικά εύστοχος[3]. Αυτή η εποχή δεν ορίζεται απλώς από την εμφάνιση νέων λίθινων εργαλείων, όπως υποδηλώνει το όνομά της, αλλά από ένα σύνολο ριζικών αλλαγών στον τρόπο ζωής, την οικονομία και την κοινωνική δομή των ανθρώπινων κοινοτήτων. Η μετάβαση από την τροφοσυλλεκτική και κυνηγετική οικονομία της παλαιολιθικής και μεσολιθικής περιόδου σε ένα παραγωγικό μοντέλο βασισμένο στη γεωργία και την κτηνοτροφία έθεσε τις βάσεις για τη μόνιμη εγκατάσταση, τη δημογραφική αύξηση και την ανάπτυξη σύνθετων κοινωνιών. Στον ελλαδικό χώρο, η νεολιθική περίοδος ξεκινά γύρω στο 7000 ΠΚΕ και διαρκεί περίπου τέσσερεις χιλιετίες, αφήνοντας πίσω της ένα πλούσιο αρχαιολογικό αποτύπωμα που μαρτυρά τη δυναμική και την πολυπλοκότητα αυτών των πρώιμων κοινοτήτων.

Χρονολογήσεις και γεωγραφική εξάπλωση

Κατά προσέγγιση κέντρα προέλευσης της γεωργίας στη Νεολιθική Επανάσταση και η εξάπλωσή της στην προϊστορία: η Εύφορη Ημισέληνος (12.000 ΠΠ), οι λεκάνες απορροής του ποταμού Γιανγκτσέ και του Κίτρινου Ποταμού (9.000 ΠΠ) και τα υψίπεδα της Νέας Γουινέας (9.000–6.000 ΠΠ), το Κεντρικό Μεξικό (5.000–4.,000 ΠΠ), η Βόρεια Νότια Αμερική (5.000–4.000 ΠΠ), η υποσαχάρια Αφρική (5.000–4.000 ΠΠ, άγνωστη η ακριβής τοποθεσία), ανατολική Βόρεια Αμερική (4.000–3.000 ΠΠ).

Η νεολιθική ξεκίνησε στο Λεβάντε και τη Μέση Ανατολή γύρω στο 10.000 ΠΚΕ, με την εξημέρωση φυτών όπως το σιτάρι και το κριθάρι, και ζώων όπως τα πρόβατα και οι αγελάδες[4]. Στην Ευρώπη, η εξάπλωση έγινε μέσω δύο κύριων δρόμων, του Δούναβη (Βαλκάνια-Κεντρική Ευρώπη, 6500–5800 ΠΚΕ) και της Μεσογείου (θαλάσσια διαδρομή προς Ιβηρική, 5600 ΠΚΕ)[5] Στην Ασία, όπως στην περιοχή Ταϊχού (Taihu) της Κίνας, η νεολιθική εμφανίζεται από το 7000 ΠΚΕ με πολιτισμούς όπως ο Majiabang και ο Liangzhu[6] Στο Ιράν, η μετάβαση από επιπαλαιολιθική σε νεολιθική σημειώνεται γύρω στο 8000 ΠΚΕ, σύμφωνα με τη ζωοαρχαιολογική έρευνα[7]. Στη Σικελία, η εμφάνιση της γεωργίας είναι το αποτέλεσμα της θαλάσσιας διασποράς, ξεκινώντας από το τέλος του 7000 ΠΚΕ[8]. Η εξάπλωση δεν ήταν ομοιόμορφη, με στασιμότητα και επανεκκινήσεις, λόγω κλιματικών αλλαγών και κοινωνικών παραγόντων[9] Σε παγκόσμιο επίπεδο, η νεολιθική διαρκεί μέχρι το 2000 ΠΚΕ σε ορισμένες περιοχές, με τοπικές διακυμάνσεις λόγω περιβαλλοντικών συνθηκών.

Από την κυνηγετική-συλλεκτική ζωή στη γεωργία και την κτηνοτροφία

Χάρτης που δείχνει την κατανομή μερικών από τα κύρια πολιτιστικά συμπλέγματα στη Νεολιθική Ευρώπη, περίπου 3500 ΠΚΕ

Η μετάβαση, γνωστή ως "νεολιθική επανάσταση", δεν ήταν πάντα πλεονεκτική. Οι πρώτοι γεωργοί αντιμετώπιζαν χαμηλές αποδόσεις, κινδύνους και αυξημένη εργασία, ενώ οι κυνηγοί-συλλέκτες είχαν καλύτερη διατροφή και λιγότερες ασθένειες[10]. Στο Ιράν, η στροφή προς πρόβατα και κατσίκες σημειώνεται γύρω στο 8000 ΠΚΕ, με στοιχεία διαχείρισης σε σπήλαια όπως το Χότου (Hotu)[11]. Στη Σικελία, άγρια φυτά όπως βελανίδια και σταφύλια κυριαρχούσαν στη μεσολιθική, ενώ καλλιεργημένα εμφανίζονται στη Βραχοσκεπή του Ούτζο (Grotta dell’Uzzo) περίπου στο 6000 ΠΚΕ[12]. Οι αιτίες περιλαμβάνουν κλιματικές πιέσεις (π.χ. Νεότερη Δρυάς), πληθυσμιακή αύξηση και κοινωνικούς παράγοντες όπως οι γιορτές και ο ανταγωνισμός[13] Η θεωρία της οικοθέσης (Niche Construction)[14] υποδηλώνει ότι οι άνθρωποι διαμόρφωναν ενεργά το περιβάλλον τους, ωστόσο υπήρξαν αντιστροφές, όπως στους Νατούφιους[15]. Στην Ευρώπη, η μετάβαση περιελάμβανε ανάμειξη με τοπικούς κυνηγούς, με γενετικά στοιχεία που δείχνουν κυρίως ανατολική προέλευση[16].

Η νέα οικονομία

Η καρδιά της Νεολιθικής Επανάστασης ήταν η εξημέρωση φυτών και ζώων. Αυτή η διαδικασία, που είχε τις ρίζες της στην Εγγύς Ανατολή, μεταφέρθηκε στον ελλαδικό χώρο μέσω της μετακίνησης μικρών ομάδων ανθρώπων που έφεραν μαζί τους σπόρους, ζώα και την τεχνογνωσία της καλλιέργειας. [17]. Τα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα από νεολιθικούς οικισμούς αποκαλύπτουν την καλλιέργεια δημητριακών, όπως το μονόκοκκο και δίκοκκο σιτάρι (einkorn και emmer wheat) και το κριθάρι, καθώς και οσπρίων, όπως οι φακές και τα μπιζέλια. Αυτές οι καλλιέργειες παρείχαν μια σταθερή και προβλέψιμη πηγή τροφής, επιτρέποντας στις κοινότητες να συντηρούν μεγαλύτερους πληθυσμούς και να αποθηκεύουν πλεονάσματα για περιόδους ανάγκης. Παράλληλα, η ζωοαρχαιολογική έρευνα επιβεβαιώνει την εκτροφή των πρώτων εξημερωμένων ζώων, κυρίως αιγοπροβάτων, βοοειδών και χοίρων[18]. Τα ζώα αυτά δεν παρείχαν μόνο κρέας, αλλά και δευτερογενή προϊόντα όπως γάλα, μαλλί και δέρματα, ενώ παράλληλα χρησιμοποιούνταν ως ζώα εργασίας, διευρύνοντας τις παραγωγικές δυνατότητες της κοινότητας. Η σχέση μεταξύ ανθρώπων και ζώων άλλαξε δραματικά. Από θηρευτές και θηράματα, έγιναν κτηνοτρόφοι και κοπάδια, μια συμβιωτική σχέση που αναδιαμόρφωσε τόσο το φυσικό τοπίο όσο και την ανθρώπινη κοινωνία. Ωστόσο, το κυνήγι και η συλλογή άγριων φυτών δεν εγκαταλείφθηκαν πλήρως, αλλά λειτουργούσαν συμπληρωματικά στη διατροφή, παρέχοντας ποικιλία και ασφάλεια σε περίπτωση αποτυχίας της σοδειάς[19].

Μόνιμοι οικισμοί και η γέννηση της αρχιτεκτονικής

Ανακατασκευή κατοικιών της Προκεραμικής Νεολιθικής Β στο Aşıklı Höyük, στη σύγχρονη Τουρκία.

Η γεωργία κατέστησε αναγκαία τη μόνιμη εγκατάσταση. Οι άνθρωποι έπρεπε να παραμείνουν κοντά στα χωράφια τους για να τα φροντίζουν και να προστατεύουν τη σοδειά τους. Έτσι, εμφανίστηκαν οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί, συχνά σε μορφή χαμηλών λόφων (τούμπες ή μαγούλες), που δημιουργήθηκαν από τη διαδοχική συσσώρευση των οικοδομικών υλικών των ίδιων των σπιτιών ή νέων στρωμάτων κατοίκησης για εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια[20] Οικισμοί όπως το Σέσκλο και το Διμήνι στη Θεσσαλία, ή η Φτελιά στη Μύκονο, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η αρχιτεκτονική των νεολιθικών κατοικιών παρουσιάζει αξιοσημείωτη ποικιλία, αλλά ακολουθεί ορισμένα κοινά πρότυπα. Τα σπίτια ήταν συνήθως ορθογώνια, κατασκευασμένα με ξύλινο σκελετό, τοίχους από πλιθιά (άψητοι πλίνθοι από πηλό και άχυρο) ή με την τεχνική του πασαλόπηλου (wattle and daub), και θεμέλια από πέτρα[21]. Το εσωτερικό τους ήταν συχνά οργανωμένο σε λειτουργικούς χώρους, με εστίες για μαγείρεμα και θέρμανση, χώρους αποθήκευσης και πάγκους για ύπνο. Σε ορισμένους οικισμούς, όπως το Διμήνι, παρατηρείται μια πιο σύνθετη οικιστική οργάνωση, με ομόκεντρους περιβόλους που έχουν ερμηνευτεί είτε ως αμυντικά έργα είτε ως στοιχεία κοινωνικής διαφοροποίησης. Η ίδια η έννοια του «σπιτιού» ως σταθερού και οριοθετημένου χώρου αποτέλεσε μια επανάσταση, δημιουργώντας ένα νέο πλαίσιο για την οικογενειακή ζωή, την κοινωνική αλληλεπίδραση και την αντίληψη της ιδιοκτησίας.

Τεχνολογικές καινοτομίες και υλικός πολιτισμός

Γραμμική Ταινιωτή Κεραμεική

Η νεολιθική περίοδος χαρακτηρίζεται από σημαντικές τεχνολογικές προόδους. Η λείανση της πέτρας, αντί για την απλή κρούση, επέτρεψε τη δημιουργία πιο ανθεκτικών και αποτελεσματικών εργαλείων, όπως οι λίθινοι πελέκεις και τα σκεπάρνια, απαραίτητα για την αποψίλωση δασών και την κατεργασία του ξύλου[22]. Η επεξεργασία του οψιανού, ενός ηφαιστειακού γυαλιού με εξαιρετικά κοφτερές ακμές που προερχόταν κυρίως από τη Μήλο, έφτασε σε υψηλά επίπεδα τελειότητας και η διακίνησή του σε ολόκληρο το Αιγαίο αποδεικνύει την ύπαρξη εκτεταμένων δικτύων ανταλλαγών.

Η σημαντικότερη, ίσως, τεχνολογική καινοτομία ήταν η κεραμεική. Η ικανότητα μετατροπής του μαλακού πηλού σε σκληρά, ανθεκτικά και αδιάβροχα αγγεία μέσω της όπτησης (ψήσιμο) άλλαξε ριζικά την αποθήκευση, τη μεταφορά και το μαγείρεμα της τροφής[23] Η κεραμεική δεν ήταν απλώς χρηστική· αποτέλεσε πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης. Οι τεχνίτες διακοσμούσαν τα αγγεία με εγχάρακτα ή γραπτά μοτίβα, δημιουργώντας τοπικά στυλ που επιτρέπουν στους αρχαιολόγους να χρονολογούν τους οικισμούς και να μελετούν τις πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ διαφορετικών περιοχών. Άλλες σημαντικές τέχνες περιλαμβάνουν την υφαντική, η οποία τεκμηριώνεται από την εύρεση πήλινων σφονδυλιών (βαρίδια για το αδράχτι) και αγνυθών (υφαντικά βάρη για τον κάθετο αργαλειό), και την κατασκευή κοσμημάτων από λίθους, όστρεα (όπως το Spondylus gaederopus) και οστά.

Στην Ευρώπη, η κεραμεική ποικίλλει, με στυλ όπως γραμμική ταινιωτή κεραμεική (LBK) που δείχνουν δίκτυα ανταλλαγών[24]. Στην Κίνα, τα δίκτυα των αρχαιολογικών θέσεων δείχνουν εξέλιξη από τον πολιτισμό Ματσιαμπάνκ (Majiabang) στον πολιτισμό Λιανγκτσού (Liangzhu), με σταθερή δομή δικτύων[25] Στη Σικελία, η εξάπλωση οψιανού από το ηφαιστειογενές νησί Λίπαρι κορυφώνεται στο 5000 ΠΚΕ, συνδεδεμένη με εμπόριο[26]. Καινοτομίες όπως ο τροχός και το άροτρο εμφανίζονται αργότερα, γύρω στο 4000 ΠΚΕ, ενισχύοντας την κινητικότητα[27]. Η εξημέρωση φυτών και ζώων ήταν αργή, με ασυνείδητη επιλογή χαρακτηριστικών[28].

Κοινωνική οργάνωση ιδεολογία και συμβολισμός

Η ανασύνθεση της κοινωνικής δομής και της ιδεολογίας των νεολιθικών κοινοτήτων αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την αρχαιολογία. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι οι πρώιμες νεολιθικές κοινωνίες ήταν σχετικά μικρής κλίμακας και σε μεγάλο βαθμό ισότιμες (egalitarian), με την οργάνωση να βασίζεται στη συγγένεια και τη συνεργασία σε επίπεδο νοικοκυριού[29] Ωστόσο, κατά την ύστερη νεολιθική περίοδο, υπάρχουν ενδείξεις για την ανάδυση κοινωνικής διαφοροποίησης. Η ύπαρξη μεγαλύτερων σπιτιών, η συγκέντρωση σπάνιων αντικειμένων και η κατασκευή περιβόλων, όπως στο Διμήνι, μπορεί να υποδηλώνουν την εμφάνιση ατόμων ή ομάδων με αυξημένο κύρος.

Ο συμβολικός κόσμος των νεολιθικών ανθρώπων εκφράζεται κυρίως μέσα από δύο κατηγορίες ευρημάτων: τα ταφικά έθιμα και τα ειδώλια. Οι ταφές ήταν συνήθως απλές, εντός των οικισμών (intramural burials), συχνά κάτω από τα δάπεδα των σπιτιών[30] Αυτή η πρακτική υπογραμμίζει τον ισχυρό δεσμό μεταξύ των ζώντων και των προγόνων τους, με τους νεκρούς να παραμένουν μέρος της κοινότητας. Τα κτερίσματα (ταφικά δώρα) ήταν σπάνια, γεγονός που ενισχύει την εικόνα μιας κοινωνίας χωρίς έντονες ιεραρχίες. Τα ανθρωπόμορφα ειδώλια, κυρίως γυναικεία, αποτελούν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και αινιγματικά ευρήματα της περιόδου. Κατασκευασμένα από πηλό ή μάρμαρο, συχνά απεικονίζουν μορφές με τονισμένα τα χαρακτηριστικά του φύλου (στήθος, γλουτοί), γνωστές και ως «στεατοπυγικές». Οι ερμηνείες ποικίλλουν ευρέως: από αναπαραστάσεις μιας «Μεγάλης Μητέρας Θεάς» που σχετίζεται με τη γονιμότητα της γης και των ανθρώπων, μέχρι απεικονίσεις προγόνων, παιχνίδια ή αντικείμενα που χρησιμοποιούνταν σε τελετές μύησης[31] Ανεξάρτητα από την ακριβή τους λειτουργία, τα ειδώλια αποκαλύπτουν έναν πλούσιο συμβολικό κόσμο επικεντρωμένο στις έννοιες του κύκλου της ζωής, του θανάτου και της αναγέννησης.

Οι νεολιθικές κοινωνίες ήταν ρευστές, με υψηλή κινητικότητα και μη-ιεραρχικές δομές ("acephalous")[32]. Στην Ευρώπη, υπήρχαν διατοπικά δίκτυα[33], με κοινωνική ρευστότητα και έμφαση σε συναινετικές αποφάσεις[34]. Στην Κίνα, τα δίκτυα αρχαιολογικών θέσεων δείχνουν ομοιογενή δομή, με σταθερή εξέλιξη, αλλά και πτώση στο Μακιάο (Maqiao)[35] Η γεωργία οδήγησε σε ανισότητες, αλλά χωρίς μόνιμη ιεραρχία, με στοιχεία βίας αλλά όχι κυριαρχίας[36]. Ταφές δείχνουν μετάβαση από ατομικές σε συλλογικές, χωρίς σαφή συγγένεια[37] Στο Ιράν, η ζωοαρχαιολογική έρευνα υποδηλώνει τοπική διαχείριση των ζώων[38].

Συμπερασματικά

Η νεολιθική περίοδος δεν ήταν απλώς μια φάση τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά μια ολοκληρωτική αναδιάρθρωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η υιοθέτηση της γεωργίας και της μόνιμης εγκατάστασης πυροδότησε μια αλυσίδα αλλαγών που επηρέασαν κάθε πτυχή της ζωής: την οικονομία, την κοινωνική οργάνωση, την τεχνολογία, την ιδεολογία και την ίδια την αντίληψη του ανθρώπου για τη θέση του στον κόσμο. Οι νεολιθικές κοινότητες του ελλαδικού χώρου, μέσα από χιλιετίες προσαρμογής, καινοτομίας και πολιτισμικής ανάπτυξης, διαμόρφωσαν το τοπίο και έθεσαν τις δημογραφικές, οικονομικές και κοινωνικές βάσεις πάνω στις οποίες θα αναπτύσσονταν οι μετέπειτα πολιτισμοί της [[εποχή του χαλκού|εποχής του χαλκού.

Συνεπώς, η νεολιθική περίοδος δεν ήταν απλή επανάσταση, αλλά πολύπλοκη εξέλιξη με κοινωνικές, τεχνολογικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις. Παρά τις προκλήσεις, έθεσε τις βάσεις για σύγχρονους πολιτισμούς, με έμφαση σε ρευστές κοινωνίες και δίκτυα[39]. Μελλοντικές έρευνες, με γενετικά και αρχαιολογικά δεδομένα, θα εμβαθύνουν περαιτέρω σε αυτές τις μεταβάσεις.

Αρχαιολογικές θέσεις

Ο άνθρωπος της Ούρφα περ. 9.000 ΠΚΕ. Μουσείο Αρχαιολογίας και Ψηφιδωτού της Σανλιούρφα.
όνομα τοποθεσία πρώιμη χρονολόγηση (ΠΚΕ) ύστερη χρονολόγηση (ΠΚΕ) σχόλια
Τελ Καραμέλ (Tell Qaramel) Συρία 10.700 9400
Σπήλαιο Φράγχθι Ελλάδα 10.000 επανεγκατάσταση μεταξύ του 7500 και 6000 ΠΚΕ
Γκεμπεκλί Τεπέ Τουρκία 9600 8000
Νανζουανγκτού (Nanzhuangtou) Χεμπέι, Κίνα 9500 9000
Βύβλος Λίβανος 8800 7000
Ιεριχώ (Τελλ ες-Σουλτάν) Δυτική Όχθη 9500 προέρχεται από την πρώιμη Επιπαλαιολιθική Νατούφιος πολιτισμός
Οικισμός Πούλλι (Pulli) Εσθονία 8500 5000 ο αρχαιότερος γνωστός οικισμός του πολιτισμού Κούντα (Kunda)
Ασικλί Χογιούκ (Aşıklı Höyük) Κεντρική Ανατολία, Τουρκία 8200 7400 αντιστοιχεί στην E/MPPNB του Λεβάντε
Νεβάλι Κόρι (Nevalı Çori) Τουρκία 8000
Μπιρχάνα (Bhirrana) Ινδία 7600 7200 Πολιτισμός της κεραμεικής Χάκρα (Hakra Ware culture]
Πολιτισμός Πενγκτουσάν (Pengtoushan) Κίνα 7500 6100 κατάλοιπα ρυζιού χρονολογημένα στο 8200–7800 ΠΚΕ
Τσαταλχογιούκ Τουρκία 7500 5700
Μεντές Τεπέ και Καμίλτεπε (Mentesh Tepe και Kamiltepe) Αζερμπαϊτζάν 7000 3000
Αΐν Γκαζάλ Ιορδανία 7250 5000
Τσογκά Μπόνουτ (Chogha Bonut) Ιράν 7200
Τζουσί (Jhusi) Ινδία 7100
Μότσα Ισραήλ 7000
Ganj Dareh Ιράν 7000
Λαχουραντέβα (Lahuradewa) Ινδία 7000 παρουσία καλλιέργειας ρυζιού, κεραμεικής κ.ά.
Jiahu Κίνα 7000 5800
Κνωσός Κρήτη 7000
Χοιροκοιτία Κύπρος 7000 4000
Mehrgarh Πακιστάν 7000 5500 ακεραμεικός αλλά περίτεχνος πολιτισμός με πλινθόκτιστα σπίτια, γεωργία κ.λπ.
Σέσκλο Ελλάδα 6850 με περιθώριο σφάλματος 660 ετών
Horton Plains Σρι Λάνκα 6700 καλλιέργεια βρώμης και κριθαριού ήδη από το 11.000 π.Χ.
Ποροντίν (Porodin, North Macedonia) Βόρεια Μακεδονία 6500
Σπήλαια Padah-Lin Μιανμάρ 6000
Petnica Σερβία 6000
Βίντσα-Μπέλο Μπρντο (Vinča-Belo Brdo) Σερβία 5700
Pločnik Σερβία 5500 4700 Πρώιμα χάλκινα εργαλεία στην Ευρώπη
Στάρα Ζαγόρα Βουλγαρία 5500
Πολιτισμός Cucuteni–Trypillian Ουκρανία, Μολδαβία, Ρουμανία 5500 2750
Tell Zeidan βόρεια Συρία 5500 4000
Σύμπλεγμα Σπηλαίων Tabon Κεζόν, Παλαουάν, Φιλιππίνες 5000 2000
Πολιτισμός Hemudu Κίνα 5000 4500
Μνημειακοί Ναοί της Μάλτας Μάλτα 3600
Knap of Howar και Skara Brae Όρκνεϊ, Σκωτία 3500 3100
Brú na Bóinne Ιρλανδία 3500
Lough Gur Ιρλανδία 3000
Οικισμός Shengavit Αρμενία 3000 2200
Πολιτισμός Norte Chico βόρεια ακτή Περού 3000 1700
Tichit κεντρική–νότια Μαυριτανία 2000 500
Οαχάκα Νοτιοδυτικό Μεξικό 2000 μόνιμα νεολιθικά χωριά είχαν ήδη ιδρυθεί έως το 2000 ΠΚΕ
Lajia Κίνα 2000
Περίοδος κεραμεικής Mumun Κορεατική Χερσόνησος 1800 1500
Νεολιθική επανάσταση Ιαπωνία 500 300

Παραπομπές

  1. ↑ Furholt 2021, 484.
  2. ↑ Svizzero 2017, 53.
  3. ↑ Childe 1936, 12.
  4. ↑ Svizzero 2017, 54.
  5. ↑ Furholt 2021, 484.
  6. ↑ Yang et al. 2025, 2.
  7. ↑ Berthon et al. 2023, 4.
  8. ↑ Speciale 2024, 186.
  9. ↑ Heitz et al. 2023, 18.
  10. ↑ Svizzero 2017, 55.
  11. ↑ Berthon et al. 2023, 6.
  12. ↑ Speciale 2024, 187.
  13. ↑ Svizzero 2017, 56.
  14. ↑ Η οικοθέση είναι η οικολογική διαδικασία με την οποία ένας οργανισμός αλλάζει το δικό του τοπικό περιβάλλον (ή άλλου είδους).
  15. ↑ Svizzero 2017, 57.
  16. ↑ Furholt 2021, 486.
  17. ↑ Perlès 2001, 54.
  18. ↑ Halstead 1996, 298.
  19. ↑ Kotsakis 2014, 158.
  20. ↑ Andreou, Fotiadis, and Kotsakis 1996, 591.
  21. ↑ Sampson 2008, 46.
  22. ↑ Perlès 2001, 183.
  23. ↑ Vitelli 1993, 23.
  24. ↑ Heitz et al. 2023, 65.
  25. ↑ Yang et al. 2025, 3.
  26. ↑ Speciale 2024, 188.
  27. ↑ Furholt 2021, 488.
  28. ↑ Svizzero 2017, 58.
  29. ↑ Robb 2007, 112.
  30. ↑ Gallis 1996, 121.
  31. ↑ Talalay 2004, 145.
  32. ↑ Heitz et al. 2023, 22.
  33. ↑ Ο όρος διατοπικός αναφέρεται στην αλληλεπίδραση και τη σύνδεση μεταξύ διαφορετικών τόπων, πέρα από τα τοπικά σύνορα. Ένα παράδειγμα είναι η έρευνα που εξετάζει πώς οι πρόσφυγες χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να δημιουργήσουν μια αίσθηση «τόπου». Η έννοια περιγράφει την πρακτική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή που ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια, ενώ παράλληλα συνδέεται με συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες.
  34. ↑ Furholt 2021, 487.
  35. ↑ Yang et al. 2025, 4.
  36. ↑ Svizzero 2017, 59.
  37. ↑ Heitz et al. 2023, 202.
  38. ↑ Berthon et al. 2023, 7.
  39. ↑ Heitz et al. 2023, 260.

Βιβλιογραφία

Ανακτήθηκε από «https://archaeology.archive.gr/mediawiki-1.44.0/index.php?title=Νεολιθική&oldid=1870»