Ερυθρόμορφος ρυθμός

Πομπή ανδρών, κύλικα από τον Ζωγράφο του Τριπτόλεμου, περίπου 480 ΠΚΕ Παρίσι, Λούβρο

Ο ερυθρόμορφος ρυθμός (red-figure style) αποτελεί μία από τις σημαντικότερες καινοτομίες στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής κεραμεικής. Εμφανίζεται στην αρχαία Αθήνα περί το 530–520 ΠΚΕ ως εξέλιξη του μελανόμορφου ρυθμού. Σε αντίθεση με τον προηγούμενο, όπου οι μορφές αποδίδονται με μαύρο χρώμα στο κόκκινο φόντο του πηλού, στον ερυθρόμορφο οι μορφές παραμένουν στο φυσικό κόκκινο του πηλού, ενώ το φόντο καλύπτεται με μαύρο επίχρισμα. Η αντιστροφή αυτή επιτρέπει πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια στην απόδοση λεπτομερειών, όπως ανατομικές γραμμές, ενδύματα και εκφράσεις προσώπων. Η τεχνική κυριαρχεί στην αττική παραγωγή κατά τον 5ο και 4ο αιώνα ΠΚΕ, με χιλιάδες σωζόμενα αγγεία σε ανασκαφές, μουσεία και ιδιωτικές συλλογές.

Ιστορική ανάπτυξη

Ερυθρόμορφη σκηνή στον Αμφορέα του Ζωγράφου του Ανδοκίδη (Munich 2301)]. Μόναχο: Staatliche Antikensammlungen

Η γένεση του ερυθρόμορφου ρυθμού τοποθετείται στην Αθήνα περί το 530 ΠΚΕ, με πρώιμα παραδείγματα να συνδέονται με τον Ζωγράφο του Ανδοκίδη, ο οποίος πειραματίζεται με αμφορείς διπλής όψης, όπου συνυπάρχουν μελανόμορφες και ερυθρόμορφες παραστάσεις. Η καλλιτεχνική αυτή μετάβαση συντελείται σε περίοδο σημαντικών πολιτικών μετασχηματισμών —την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών και αργότερα την καθιέρωση της δημοκρατίας— που ενίσχυσαν και την παραγωγή πολυτελών αγγείων.

Μέχρι το 500 ΠΚΕ ο ερυθρόμορφος ρυθμός έχει πλήρως επικρατήσει, ενώ γνωρίζει ακμή κατά την πρώιμη κλασική περίοδο (480–450 ΠΚΕ), οπότε οι απεικονίσεις γίνονται πιο φυσιοκρατικές και τεχνικά απαιτητικές . Νεότερες χρονολογήσεις, βασισμένες σε ανασκαφικά δεδομένα από την Αγορά, προτείνουν μετατόπιση της καθιέρωσης του ρυθμού περίπου μία δεκαετία αργότερα.

Κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΕ η αττική παραγωγή μειώνεται, αλλά παραμένει ενεργή έως περίπου το 350 ΠΚΕ, επηρεασμένη πλέον από τους νοτιοϊταλικούς ρυθμούς. Ευρήματα από Κόρινθο, Σινώπη και Kale-Krševica επιβεβαιώνουν τη συνεχιζόμενη εξαγωγική δραστηριότητα.

Τεχνική παραγωγής

[[

Κλίβανος με άνοιγμα και τρύπα παρακολούθησης

Η τεχνική του ερυθρόμορφου στηρίζεται στη σύνθετη [[όπτηση τριών φάσεων (οξείδωση ~800°C, αναγωγή ~950°C, επανοξείδωση ~900°C), η οποία καθορίζει τη μετατροπή των οξειδίων του σιδήρου και τη δημιουργία του μαύρου, στιλπνού επιχρίσματος. Πειραματικές μελέτες δείχνουν ότι για την απόδοση λεπτομερειών, όπως λευκά ή πορφυρά πρόσθετα, απαιτούνται επιπλέον καύσεις· μικροαναλυτικές τεχνικές Ηλεκτρονικό Μικροσκόπιο Σάρωσης Ηλεκτρονικού Μικροσκοπίου Σάρωσης και Φασματομετρίας Ενεργειακής Διασποράς Ακτίνων Χ (SEM-EDX, TEM) έχουν διευκρινίσει τις ορυκτολογικές μεταβολές του πηλού.

Ο ζωγράφος χαράσσει προκαταρκτικά τις μορφές με λεπτή γραφίδα, εφαρμόζει το μαύρο επίχρισμα στο φόντο και συνεχίζει με λεπτομέρειες μέσω πινέλου. Αισθητηριακές προσεγγίσεις επισημαίνουν ότι οι τεχνίτες έκαναν χρήση οσμής, χρώματος και ήχου κατά την καύση για να ελέγξουν την ποιότητα του αποτελέσματος.

Παρόμοιες τεχνικές παρατηρούνται και στα απουλιακά αγγεία της Κάτω Ιταλίας, υποδηλώνοντας σαφή αττική επιρροή . Η πολυπλοκότητα της παραγωγής καταδεικνύει την ύπαρξη εξειδικευμένων εργαστηρίων στον Κεραμεικό.

Καλλιτέχνες και εργαστήρια

Κρατήρας με σκηνή παλαίστρας. Ζωγράφος Ευφρόνιος, περ. 510/500 ΠΚΕ, Βερολίνο: Antikensammlung Berlin

Ο Τζον Μπίζλι απέδωσε, μέσω στυλιστικής ανάλυσης, περισσότερα από 20.000 αγγεία σε πάνω από 1.000 καλλιτέχνες . Μεταξύ των σημαντικότερων ζωγράφων συγκαταλέγονται ο Ζωγράφος Όλτος, ο Ζωγράφος Επίκτητος, ο Ζωγράφος Δούρις και ο Ζωγράφος Μάκρων.

Τα εργαστήρια, όπως του Ζωγράφου του Βρύγου, αναδεικνύουν δίκτυα συνεργασίας ζωγράφων. Η κοινωνική ανάλυση δικτύων αναγνωρίζει ομάδες (clusters) γύρω από τον Όλτο, οι οποίες περιλαμβάνουν δεκάδες δημιουργούς. Στην Κόρινθο έχουν ταυτιστεί καλλιτέχνες όπως ο μανιεριστής Ζωγράφος της Ακαδημίας, ο Ζωγράφος του Lewis και ο Ζωγράφος της Ιένας. Στη Σινώπη οι παραστάσεις συνδέονται με τον κύκλο του Ζωγράφου του Μειδία. Οι καλλιτέχνες φαίνεται πως είτε πλήρους είτε μερικής απασχόλησης, ενώ τα πρότυπα παραγωγής υποδεικνύουν έντονη εξαγωγική δραστηριότητα.

Εικονογραφία και θεματολογία

Νεαρός που εκτελεί σπονδή, εσωτερικό κύπελλου από τον Ζωγράφο Μάκρωνα, περ. 480 ΠΚΕ Παρίσι:Λούβρο

Η εικονογραφία των ερυθρόμορφων αγγείων καλύπτει μύθους, τελετουργίες και καθημερινές πρακτικές. Σκηνές θυσίας απεικονίζουν μερίδες κρέατος ως σύμβολα τιμητικών προσφορών, με ζώα να εμφανίζονται σε μη θυσιαστικές παραστάσεις (καταγεγραμμένες σε 54 αγγεία του 5ου αι.).

Ερωτικές σκηνές, μεταξύ των οποίων και παιδεραστικές, προβάλλουν τον εραστή να προσφέρει δώρα στον ερωμένο, τονίζοντας την αιδώ (σεμνότητα). Οι κύλικες του Ζωγράφου Αντιφώντα και ο Ζωγράφος Μάκρων γύρω στο 480 ΠΚΕ αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα.

Στην Κόρινθο κυριαρχούν θέματα συμποσίων. Στο Καλέ-Κρσεβίτσα (Kale-Krševica) απαντούν αθλητικές μορφές και φυτικά μοτίβα. Η εικονογραφία συνολικά αντανακλά την αθηναϊκή κοινωνική και πολιτική ταυτότητα.

Εμπόριο και διάδοση

Τα ερυθρόμορφα αγγεία εξάγονται εκτεταμένα. Στην Κόρινθο έχουν εντοπισθεί 92 θραύσματα (500–350 ΠΚΕ), κυρίως από κρατήρες και σκύφους. Στη Σινώπη, σύνολα του 4ου αιώνα ΠΚΕ μαρτυρούν εμπορικούς δεσμούς που ενισχύθηκαν μετά την εκστρατεία του Περικλή το 436 ΠΚΕ.

Στο Kale-Krševica έχουν βρεθεί περίπου 1.500 θραύσματα (5ος–3ος αι. ΠΚΕ), τα οποία φαίνεται να χρησιμοποιούνταν σε οικιακά και δημόσια συμφραζόμενα. Παράλληλα, εξαγωγές προς Ετρουρία, Μαύρη Θάλασσα και τα Βαλκάνια παρουσιάζουν τυπολογικές προσαρμογές στις τοπικές ανάγκες.

Η διάδοση των αγγείων μεταφέρει όχι μόνο εμπορεύματα αλλά και πολιτιστικές αξίες, συμβάλλοντας στην ελληνοποίηση τοπικών κοινωνιών.

Συμπέρασμα

Ο ερυθρόμορφος ρυθμός, πέρα από την τεχνική του αρτιότητα, λειτουργεί ως πολύτιμη πηγή για την κατανόηση της αθηναϊκής κοινωνίας. Η έρευνα δείχνει συνέχεια, προσαρμογή και δημιουργικότητα, ενώ μελλοντικές μελέτες αναμένεται να φωτίσουν περαιτέρω τεχνικές πτυχές και ζητήματα εργαστηριακής οργάνωσης.

Βιβλιογραφία

• Hasaki, E. 2019. "The Connected World of Potters in Ancient Athens: Collaborations, Connoisseurship, and Social Network Analysis." CHS Research Bulletin 7. https://research-bulletin.chs.harvard.edu/2019/03/19/connected-world-of-potters/
• Kartsonaki, E. and I. D. McPhee 2010. RED-FIGURE POTTERY OF UNCERTAIN ORIGIN FROM CORINTH: Stylistic and Chemical Analyses, Hesperia, 79(1), 113-143. https://www.ascsa.edu.gr/uploads/media/hesperia/40835456.pdf
• McPhee, I. 1998. "Attic Red Figure from the Forum in Ancient Corinth." Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 67(2): 124-190. https://doi.org/10.2307/148095
• Oakley, J. H. 2009. "Greek Vase Painting." American Journal of Archaeology 113(4): 599-627. https://doi.org/10.3764/aja.113.4.599
• Robson, J. 2019. "The Pederastic Gaze in Attic Vase-Painting." Arts 8(2): 47. https://doi.org/10.3390/arts8020047
• Sabetai, V. 2014. "Honorary Shares of Sacrificial Meat in Attic Vase Painting: Visual Signs of Distinction and Civic Identity." Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens 83(2): 281-306. https://doi.org/10.2972/hesperia.83.2.0281
• Thomas, S. 2019. "The Potters' Sensory Experiences and the Firing of Red, Black and Purple Figure Athenian Vases." EXARC Journal 2019/2. https://exarc.net/issue-2019-2/ea/potters-sensory-experiences-and-firing-red-black-and-purple-figure-athenian-vases (based on semanticscholar PDF)
• Tokhtas'ev, S. 2021. "Attic red-figure pottery from Sinope." Proceedings of the Danish Institute at Athens 9: 127-151.
• Vujović, M. and Filipović, V. 2023. "Cultural Biographies of Greek Pots: Attic Red-Figure Pottery from the Kale-Krševica 'Acropolis', Late 5th to Early 3rd Century BC." In Archaeology on the Fringe: Studying the Ancient Uplands of Southeastern Europe, 245-262. http://doi.fil.bg.ac.rs/pdf/eb_book/2023/arhe_step2past/arhe_step2past-2023-ch19.pdf
• Walton, M. et al. 2014. "Material Evidence for Multiple Firings of Ancient Athenian Red-Figure Pottery." Journal of the American Ceramic Society 98(1): 203-210. https://doi.org/10.1111/jace.13273