Ατμόσφαιρα της Γης

Τα ατμοσφαιρικά αέρια γύρω από τη Γη διασκορπίζουν το μπλε φως (μικρότερα μήκη κύματος) περισσότερο από το φως προς το κόκκινο άκρο (μεγαλύτερα μήκη κύματος) του ορατού φάσματος. Έτσι, μια μπλε λάμψη πάνω από τον ορίζοντα φαίνεται κατά την παρατήρηση της Γης από το διάστημα.

Η ατμόσφαιρα (atmosphere) της Γης αποτελεί ένα πολυσύνθετο και δυναμικό σύστημα αερίων που περιβάλλει τον πλανήτη μας, με συνολική μάζα περίπου 5.14 × 10²¹ g. Η ατμόσφαιρα δεν είναι στατική. H σύνθεση και η κατανομή της μεταβάλλονται συνεχώς υπό την επίδραση φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων, όπως η ηφαιστειακή δραστηριότητα, οι ωκεάνιες διαδικασίες, η βιολογική παραγωγή και οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Από την αρχή της ιστορίας της Γης, περίπου 4.5 δισεκατομμύρια χρόνια πριν, η ατμόσφαιρα έχει υποστεί σημαντικές μεταβολές, εξελισσόμενη από μια αρχική, πιθανώς αναγωγική κατάσταση, σε μια οξειδωτική, που επέτρεψε την ανάπτυξη και εξέλιξη της ζωής.

Σήμερα, η σύσταση της ατμόσφαιρας χαρακτηρίζεται από άζωτο (N₂, 78%), οξυγόνο (O₂, 21%) και αργόν (Ar, 0.9%), ενώ ιχνοστοιχεία όπως το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂) και το μεθάνιο (CH₄) παίζουν καθοριστικό ρόλο στη ρύθμιση της θερμοκρασίας και της ενεργειακής ισορροπίας της Γης. Τα ιχνοαέρια αυτά, αν και παρόντα σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις, συμβάλλουν στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, επηρεάζοντας τις μακροχρόνιες κλιματικές συνθήκες και τη βιωσιμότητα των οικοσυστημάτων.

Η επιστημονική μελέτη της ατμόσφαιρας απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση, συνδυάζοντας δεδομένα από τη χημεία, τη φυσική, τη βιολογία και τη γεωεπιστήμη, με στόχο την κατανόηση των μηχανισμών που καθορίζουν την κλιματική αλλαγή, την ποιότητα του αέρα και τη συνολική βιωσιμότητα του πλανήτη. Η αξιοποίηση διεθνών και ανοιχτών επιστημονικών πηγών ενισχύει τη διαφάνεια και την επαναληψιμότητα των ερευνών.

Σύνθεση της Ατμοσφαίρας

Τα διαφορετικά στρώματα της ατμοσφαίρας και οι ανάλογες συνθέσεις αερίων

Η ατμόσφαιρα της Γης χαρακτηρίζεται από σχετικά σταθερή σύσταση στην τροπόσφαιρα, το κατώτερο και πυκνότερο στρώμα, ωστόσο παρουσιάζει σημαντικές μεταβολές με το υψόμετρο, τη γεωγραφική θέση και τον χρόνο. Τα κύρια αέρια —άζωτο (N₂, 78.084%), οξυγόνο (O₂, 20.946%) και αργόν (Ar, 0.934%)— αποτελούν το 99% της μάζας της ατμοσφαίρας. Το άζωτο είναι κυρίως αδρανές και προέρχεται από γεωλογικές διεργασίες, όπως η διάβρωση πετρωμάτων και η ηφαιστειακή δραστηριότητα, ενώ το οξυγόνο παράγεται μέσω φωτοσύνθεσης, συσσωρευμένο σε οξειδωτικές μορφές.

Η ατμόσφαιρα περιλαμβάνει επίσης ιχνοστοιχεία, τα οποία αν και παρόντα σε πολύ μικρές συγκεντρώσεις, έχουν καθοριστική επίδραση σε φυσικές και χημικές διεργασίες. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂, ~400 ppm), το νέον (Ne, 18.2 ppm), το ήλιο (He, 5.24 ppm), το μεθάνιο (CH₄, 1.83 ppm), καθώς και άλλα αέρια όπως το υποξείδιο του αζώτου (N₂O, 320 ppb) και χλωροφθοριούχες ενώσεις (CFCs). Ο υδρατμός (H₂O) παρουσιάζει υψηλή μεταβλητότητα, φτάνοντας έως και 4% σε τροπικές περιοχές, και είναι θεμελιώδης για τη μεταφορά θερμότητας και την υδραυλική ισορροπία της ατμόσφαιρας.

Τα αερολύματα, όπως θειικά και νιτρικά άλατα, σκόνη και οργανικά σωματίδια, συμβάλλουν σημαντικά στη συνολική μάζα και την ακτινοβολία της ατμόσφαιρας, με ετήσια παραγωγή περίπου 10,130 × 10¹² g. Στην αρχική Γη, η ατμόσφαιρα ήταν ανόξινη, με υψηλά επίπεδα CO₂ και CH₄, χαρακτηριστικά μιας αναγωγικής σύνθεσης, ενώ η σταδιακή εμφάνιση οξυγόνου και η μεταβολή της σύστασης οφείλεται σε βιολογικές διεργασίες, κυρίως φωτοσύνθεση και βιογεωχημικούς κύκλους.

Η σύγχρονη σύνθεση της ατμόσφαιρας παρέχει τις κατάλληλες φυσικοχημικές συνθήκες για την υποστήριξη της ζωής, εξασφαλίζοντας σταθερή πίεση, θερμοκρασία και διαθέσιμο οξυγόνο. Παράλληλα, οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες αυξάνουν τα αέρια του θερμοκηπίου, προκαλώντας μεταβολές στην ισορροπία ενέργειας και συμβάλλοντας στην ==κλιματική αλλαγή==.

Δομή της ατμοσφαίρας

Η ατμόσφαιρα της Γης παρουσιάζει μια πολυεπίπεδη δομή, η οποία καθορίζεται κυρίως από μεταβολές θερμοκρασίας, πίεσης και πυκνότητας με το υψόμετρο, εκτείνοντας τη γήινη επίστρωση αερίων έως περίπου 10,000 km. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της μάζας της (περίπου 99%) συγκεντρώνεται εντός των πρώτων 8–15 km από την επιφάνεια. Η ατμοσφαιρική πίεση μειώνεται λογαριθμικά με το ύψος, σύμφωνα με τη σχέση:

log 𝑃 = −0.06𝐴 όπου 𝑃 είναι η πίεση και 𝐴 το υψόμετρο σε km.

Τροπόσφαιρα

Η τροπόσφαιρα αποτελεί το κατώτερο και πυκνότερο στρώμα, με ύψος που κυμαίνεται από 8 έως 18 km, ανάλογα με τη γεωγραφική ζώνη και την εποχή. Περιέχει περίπου το 80% της συνολικής μάζας της ατμόσφαιρας και φιλοξενεί όλα τα καιρικά φαινόμενα, από βροχοπτώσεις και σύννεφα έως καταιγίδες. Η θερμοκρασία μειώνεται κατά περίπου 6.5 K/km, από 288 K στην επιφάνεια της Γης έως 220 K στην κορυφή της τροπόσφαιρας. Στο κατώτερο τμήμα υπάρχει το πλανητικό οριακό στρώμα (1 km), όπου η ατμόσφαιρα αλληλεπιδρά άμεσα με την επιφάνεια και επηρεάζει τη μεταφορά θερμότητας, υγρασίας και ρύπων.

Στρατόσφαιρα

Από περίπου 18 έως 50 km, η στρατόσφαιρα χαρακτηρίζεται από αύξηση της θερμοκρασίας με το ύψος λόγω απορρόφησης υπεριώδους (UV) ακτινοβολίας από το στρώμα του όζοντος (O₃), με θερμοκρασίες που φτάνουν τα 270 K. Το όζον λειτουργεί ως φυσικό φίλτρο της ηλιακής UV ακτινοβολίας, προστατεύοντας τους ζωντανούς οργανισμούς από βιολογικές βλάβες. Η στρατόσφαιρα χαρακτηρίζεται επίσης από χαμηλή κάθετη ανάμιξη, γεγονός που συμβάλλει στη σταθερότητα του στρώματος.

Μεσόσφαιρα

Η μεσόσφαιρα εκτείνεται από 50 έως 85 km, όπου η θερμοκρασία μειώνεται εκ νέου, φτάνοντας τιμές έως και 180 K. Αυτό το στρώμα είναι το πλέον ψυχρό της ατμόσφαιρας και αποτελεί την περιοχή όπου καίγονται τα περισσότερα μετέωρα λόγω τριβής με τα αέρια.

Θερμόσφαιρα

Από τα 85 km και άνω, η θερμοκρασία αυξάνεται απότομα, κυμαινόμενη μεταξύ 500 και 2,000 K, κυρίως λόγω απορρόφησης υψηλής ενέργειας ηλιακής ακτινοβολίας από μονοατομικά αέρια όπως το οξυγόνο και το άζωτο. Στην περιοχή αυτή παρατηρούνται φαινόμενα όπως το σέλας, λόγω της αλληλεπίδρασης των φορτισμένων σωματιδίων του ηλιακού ανέμου με το μαγνητικό πεδίο της Γης.

Εξώσφαιρα

Το ανώτερο στρώμα της ατμόσφαιρας, η εξώσφαιρα, χαρακτηρίζεται από εξαιρετικά αραιά αέρια και βαθμιαία μετάπτωση στο διαπλανητικό διάστημα. Σε αυτό το στρώμα τα μόρια κινούνται σε πολύ μεγάλες αποστάσεις μεταξύ τους, και η έννοια της θερμοκρασίας γίνεται λιγότερο χρήσιμη στην παραδοσιακή της μορφή.

Η δομή της ατμόσφαιρας επηρεάζει την κυκλοφορία των μαζών αέρα, τη μεταφορά θερμότητας και υγρασίας, καθώς και την κατανομή των καιρικών φαινομένων. Οι κυψέλες Hadley, Ferrel και Polar καθορίζουν τα πρότυπα των βροχοπτώσεων και ανέμων, ενώ αλληλεπιδρούν με την ενέργεια που προσλαμβάνεται από τον ήλιο.

Πίνακας: Κυψέλες Hadley, Ferrel και Polar

Κυψέλη	Θέση	Ροή αέρα	Καιρικά φαινόμενα	Χρώμα ζώνης
Hadley	0° – 30°	🌍 ↓ Επιφάνεια: προς 30° ☁ ↑ Άνω ατμόσφαιρα: προς ισημερινό	Τροπικές βροχές στον ισημερινό, έρημοι γύρω στις 30°	Κίτρινο/Πορτοκαλί
Ferrel	30° – 60°	🌍 ↓ Επιφάνεια: προς ισημερινό ☁ ↑ Άνω ατμόσφαιρα: προς 60°	Καταιγίδες και δροσοπτώσεις στην εύκρατη ζώνη	Μπλε
Polar	60° – 90°	🌍 ↓ Επιφάνεια: προς 60° ☁ ↑ Άνω ατμόσφαιρα: προς πόλους	Πολικές συνθήκες, ψυχρός αέρας, polar easterlies	Ανοιχτό μπλε

Χημεία της ατμοσφαίρας

Η ατμοσφαιρική χημεία

Η ατμοσφαιρική χημεία χαρακτηρίζεται από ένα πολύπλοκο δίκτυο φωτοχημικών και οξειδοαναγωγικών διαδικασιών που καθορίζουν τη δυναμική και τη σύνθεση των αερίων και των αερολυμάτων. Το μοριακό οξυγόνο (O₂) παράγεται κυρίως μέσω της φωτοσυνθετικής διαδικασίας:

CO2​+H2​O→CH2​O+O2​, η οποία συνιστά την κύρια πηγή βιογενούς οξυγόνου και καθορίζει τις redox συνθήκες της τροπόσφαιρας και στρατόσφαιρας.

Στην τροπόσφαιρα, το υδροξυλοριζικό (OH) δρα ως κύριος οξειδωτικός ριζικός παράγοντας, συμμετέχοντας σε αλυσιδωτές αντιδράσεις που ελέγχουν τη διάρκεια ζωής και τη συγκέντρωση ατμοσφαιρικών αερίων όπως το μεθάνιο (CH₄):

CO2​+H2​O→CH2​O+O2​. Αυτή η διαδικασία αποτελεί κρίσιμο μηχανισμό για την ατμοσφαιρική αποικοδόμηση αερίων θερμοκηπίου.

Το τροποσφαιρικό όζον (O₃) σχηματίζεται μέσω φωτοχημικών αντιδράσεων που περιλαμβάνουν το NO₂:

NO2​+hv→NO+O,O+O2​→O3​, αποτελώντας έναν βασικό παράγοντα της φωτοχημικής ατμοσφαιρικής όξυνσης. Αντίθετα, στη στρατόσφαιρα, ανθρωπογενείς χλωροφθορανθράκες (CFCs) συμμετέχουν σε καταλυτικές κύκλους καταστροφής του όζοντος, σύμφωνα με την αντίδραση:

Cl+O3​→ClO+O2​. Αυτές οι καταλυτικές αλυσιδωτές αντιδράσεις έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην ακτινοπροστατευτική λειτουργία της στρατόσφαιρας.

Η αλληλεπίδραση ατμοσφαιρικών αερίων με την ακτινοβολία έχει σημαντικό ρόλο στην ενεργειακή ισορροπία της Γης. Το CO₂ απορροφά υπέρυθρη ακτινοβολία, ενισχύοντας το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ενώ το SO₂ οξειδώνεται μέσω φωτοχημικών και οξειδοαναγωγικών μηχανισμών σε H₂SO₄, συμβάλλοντας στη δημιουργία όξινης βροχής.

Στην πρωτογενή ατμόσφαιρα, η απουσία O₂ δημιουργούσε αναγωγικές συνθήκες, με επικράτηση αερίων όπως το CH₄ και το NH₃. Η σημαντική αύξηση του O₂ κατά το γεγονός της μεγάλης οξυγόνωσης (~2.3 Ga) οδήγησε σε βαθιές μεταβολές στη χημεία της ατμόσφαιρας, διαμορφώνοντας νέα redox ισορροπία και επηρεάζοντας τη βιογεωχημική εξέλιξη.

Τα αερολύματα αποτελούν κρίσιμους παράγοντες στη ρύθμιση της ατμοσφαιρικής ακτινοβολίας και του κλίματος, σχηματιζόμενα μέσω φωτοχημικής οξείδωσης αερίων όπως SO₂ και NOₓ. Η κατανόηση των αλληλεπιδράσεων αυτών των ριζικών, καταλυτικών και φωτοχημικών κύκλων είναι κρίσιμη για την πρόβλεψη των κλιματικών και ατμοσφαιρικών διεργασιών τόσο σε φυσικά όσο και σε ανθρωπογενώς τροποποιημένα περιβάλλοντα.

Επιπτώσεις της ατμοσφαίρας στο κλίμα

Οι επιπτώσεις της ατμοσφαίρας στο κλίμα

Η ατμόσφαιρα παίζει καθοριστικό ρόλο στη ρύθμιση του κλίματος μέσω του φαινομένου του θερμοκηπίου, συμβάλλοντας στη μέση θερμοκρασία της Γης κατά περίπου 33°C υψηλότερη από ό,τι θα ήταν σε περίπτωση απουσίας της. Αέρια του θερμοκηπίου όπως το διοξείδιο του άνθρακα (CO₂), το μεθάνιο (CH₄) και η υδρατμοί (H₂O) απορροφούν και επανεκπέμπουν την υπέρυθρη ακτινοβολία, παγιδεύοντας θερμότητα στην ατμόσφαιρα. Ο ανθρωπογενής εμπλουτισμός του CO₂ έχει οδηγήσει σε σημαντική αύξηση της ακτινοβολιακής πίεσης, η οποία εκτιμάται σε περίπου 2,3 W/m².

Παράλληλα, τα ατμοσφαιρικά αερολύματα επηρεάζουν την ενεργειακή ισορροπία της Γης μέσω αύξησης της αλμπέντο (αντανακλαστικότητα), προκαλώντας ψύξη . Στην αρχέγονη Γη, υψηλά επίπεδα CO₂ και CH₄ ήταν κρίσιμα για την αντιμετώπιση του «παράδοξου του αμυδρού νεαρού Ήλιου» (faint young Sun paradox), επιτρέποντας την ύπαρξη υγρού νερού σε μια εποχή με ηλιακή ακτινοβολία χαμηλότερη από τη σημερινή.

Γεγονότα όπως η Μεγάλη Οξείδωση (Great Oxidation Event, GOE) προκάλεσαν σημαντική μείωση του CH₄, οδηγώντας σε περιόδους παγετώνων. Η σιλικούχα διάβρωση των πετρωμάτων δρα ως φυσικός ρυθμιστής του CO₂. Οι υψηλές θερμοκρασίες ενισχύουν τη διάβρωση, η οποία μειώνει τα επίπεδα CO₂ στην ατμόσφαιρα και παρέχει αρνητική ανατροφοδότηση για τη σταθεροποίηση του κλίματος.

Μελλοντικά, η μείωση του O₂ στην ατμόσφαιρα ενδέχεται να περιορίσει τη βιωσιμότητα της ζωής, προβλεπόμενη σε περίπου 1,08 δισ. χρόνια από σήμερα. Η δομή της ατμοσφαίρας καθορίζει επίσης τις κυκλοφοριακές ζώνες, με τα τζετ ρεύματα να κινούνται με ταχύτητες περίπου 27 m/s, επηρεάζοντας την κατανομή θερμότητας και την κλιματική δυναμική.

Εξέλιξη της ατμοσφαίρας

Η ατμόσφαιρα της Γης έχει υποστεί ριζικές μεταβολές κατά την ιστορία της. Κατά τον αρχαιοζωικό μεγααιώνα, η ατμόσφαιρα ήταν αναγωγική, με υψηλές συγκεντρώσεις CH₄ και CO₂ . Η Μεγάλη Οξείδωση (GOE) οδήγησε σε μετάβαση σε οξειδωτικές συνθήκες, με τη βιολογική παραγωγή O₂ να αυξάνεται σημαντικά περίπου 2 δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Κατά τον προτεροζωικό μεγααιώνα, τα επίπεδα O₂ παρέμεναν χαμηλά (<0,1%), ενώ στον Φανεροζωικό μεγααιώνα παρατηρούνται σημαντικές διακυμάνσεις, από 10% έως 200% των σημερινών επιπέδων.

Η αζωτούχα ατμόσφαιρα (N₂) έχει επίσης μειωθεί, από 2-3 φορές τα σημερινά επίπεδα σε αυτά που καταγράφουμε σήμερα. Αυτές οι μεταβολές αντανακλούν την αλληλεπίδραση γεωλογικών διεργασιών (π.χ. ηφαιστειακή δραστηριότητα, διάβρωση) και βιολογικών παραγόντων (π.χ. φωτοσύνθεση, αποσύνθεση οργανικών υλικών).

Ατμόσφαιρα και αρχαιολογικά μνημεία

Η ατμόσφαιρα αποτελεί έναν από τους πλέον καθοριστικούς παράγοντες υποβάθμισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς η ατμοσφαιρική ρύπανση επιταχύνει αισθητά τις φυσικοχημικές διεργασίες φθοράς αρχαιολογικών χώρων και μνημείων. Οι σημαντικότεροι ρύποι περιλαμβάνουν τα αέρια SO₂, NOₓ, CO₂, καθώς και σωματιδιακούς ρύπους (PM), οι οποίοι δραστηριοποιούν ποικίλους μηχανισμούς αλλοίωσης μέσω χημικών αντιδράσεων, φυσικής εναπόθεσης και βιολογικής αποικοδόμησης. Σε μοριακό επίπεδο, το SO₂ υφίσταται οξείδωση προς θειικό οξύ, το οποίο αντιδρά με ανθρακικά υποστρώματα, οδηγώντας στον σχηματισμό γύψου. Η διαδικασία αυτή δύναται να προκαλέσει μικρορωγμές της τάξης των 30–50 μm σε μάρμαρα, όπως έχει τεκμηριωθεί στον Καθεδρικό της Μιλάνου. Παράλληλα, τα οξείδια του αζώτου (NOₓ) μετατρέπονται σε νιτρικό οξύ, ενισχύοντας τη διαλυτοποίηση των ορυκτών φάσεων. Τα αιωρούμενα σωματίδια PM συμβάλλουν στον σχηματισμό μαύρης κρούστας με υψηλή περιεκτικότητα σε γύψο (έως 80%) και τη συσσώρευση βαρέων μετάλλων, όπως Pb σε συγκεντρώσεις που δύνανται να φθάσουν έως και τα 9009 ppm.

Οι μηχανισμοί απόθεσης περιλαμβάνουν δύο κύριες διεργασίες: ξηρή κατάθεση, κατά την οποία τα σωματίδια προσκολλώνται σε προστατευμένες ή δυσπρόσιτες επιφάνειες σχηματίζοντας δενδριτικού τύπου κρούστες, και υγρή κατάθεση, όπου οι ατμοσφαιρικοί ρύποι διαλύονται σε υδάτινες σταγόνες, ενισχύοντας την οξίνιση και τη χημική διάβρωση των υλικών. Σε βιολογικό επίπεδο, η παρουσία ρύπων διεγείρει τον πολλαπλασιασμό μικροοργανισμών όπως τα θειοβακτήρια (π.χ. Thiobacillus), τα οποία παράγουν επιθετικά ανόργανα οξέα, εντείνοντας τη φθορά των επιφανειών.

Εμπειρικά δεδομένα αποκαλύπτουν ότι στην Κίνα μια αύξηση του SO₂ κατά 1 μg/m³ συνδέεται με μείωση κατά 1.48% στους δείκτες διατήρησης των μνημείων, ενώ η μέση συγκέντρωση αιωρούμενων σωματιδίων PM2.5 καταγράφεται στα 48.368 μg/m³, υποδηλώνοντας συνθήκες υψηλής επιβάρυνσης. Μετεωρολογικοί παράγοντες λειτουργούν ως καταλύτες των διεργασιών φθοράς. Η βροχόπτωση ενισχύει τη μεταφορά και διάλυση των αερίων ρύπων, ενώ η αυξημένη ταχύτητα ανέμου συχνά λειτουργεί αποτρεπτικά, περιορίζοντας τον χρόνο παραμονής των ρύπων πάνω στις επιφάνειες.

Οι περιφερειακές διαφοροποιήσεις είναι σημαντικές. Στην Ιταλία, η έρευνα επικεντρώνεται κυρίως στη φθορά ανθρακικών πετρωμάτων υπό ανθρωπογενή ρύπανση, κάνοντας εκτενή χρήση συναρτήσεων φθοράς (damage functions), όπως η κλασική συνάρτηση του Lipfert. Αντιθέτως, στο Μεξικό, η υποβάθμιση τείνει να καθορίζεται πρωτίστως από φυσικούς και κλιματικούς παράγοντες, ιδιαίτερα σε ηφαιστειακά πετρώματα, ενώ η συστηματική παρακολούθηση ατμοσφαιρικών ρύπων παραμένει περιορισμένη.

Για την πρόβλεψη της χωρικής κατανομής των αέριων ρύπων χρησιμοποιούνται εξειδικευμένα μαθηματικά και ατμοσφαιρικά μοντέλα, όπως το AERMOD, στο οποίο η βασική συγκέντρωση στην πηγή αποδίδεται από τη σχέση C₍ₓ,₀₎ = Q / (π u σᵧ σ_z), επιτρέποντας την ποσοτική εκτίμηση του κινδύνου για τα αρχαιολογικά μνημεία υπό διαφορετικά σενάρια ρύπανσης.

Εν κατακλείδι

Η ατμόσφαιρα αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για τη διαμόρφωση του κλίματος και τη διατήρηση της ζωής στη Γη. Η εξέλιξή της αντικατοπτρίζει σύνθετες αλληλεπιδράσεις μεταξύ γεωλογικών, χημικών και βιολογικών παραμέτρων. Η κατανόηση αυτών των διαδικασιών είναι ουσιώδης για την εκτίμηση των μελλοντικών αλλαγών και την ανάπτυξη στρατηγικών βιωσιμότητας υπό την επίδραση της ανθρωπογενούς δραστηριότητας.

Βιβλιογραφία

• Bai, X., & Zhou, S. (2025). Air pollution and its impact on stone heritage sites: mechanisms and mathematical models. Heritage Science, 13, Article 18.
• Comite, V., Fermo, P., & Ricca, M. (2023). The Impact of Air Pollution on Stone Materials. Environments, 10(7), 119. https://doi.org/10.3390/environments10070119https://doi.org/10.1038/s40494-025-01820-w
• Li, M., Li, J., Singh, V. P., & Fu, Y. (2022). The Impact of Air Pollution on the Protection of World Cultural Heritage in China. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(16), 10094. https://doi.org/10.3390/ijerph191610094
• Mirmohammadi, S. (2022). Composition and Structure of the Earth’s Atmosphere. Environment Pollution and Climate Change, 6(3), 269. https://doi.org/10.4172/2573-458X.1000269
• Olson, S. L., Schwieterman, E. W., Reinhard, C. T., & Lyons, T. W. (2018). Earth: Atmospheric Evolution of a Habitable Planet. arXiv:1803.05967 [astro-ph.EP]. https://arxiv.org/pdf/1803.05967.pdf
• Prabhakar, C. (2023). A Short Note on Composition and Thermal Structure of the Earth’s Atmosphere. Research & Reviews: Journal of Pure and Applied Physics, 11(1), 005. https://doi.org/10.4172/2320-2459.11.1.005
• Ruffolo, S. A., Rovella, N., & Comite, V. (2023). Importance of Atmospheric Sciences in Stone Heritage Conservation: A Review on the Italian and Mexican Experiences. Sustainability, 15(6), 5321. https://doi.org/10.3390/su15065321
• Salstein, D. A. (1995). Mean Properties of the Atmosphere. In H. B. Singh (Ed.), Composition, Chemistry, and Climate of the Atmosphere (pp. 19-49). Van Nostrand Reinhold. ISBN 0-442-01264-0 https://ntrs.nasa.gov/api/citations/19960008864/downloads/19960008864.pdf
• Schlesinger, W. H., & Bernhardt, E. S. (2020). The Atmosphere. In Biogeochemistry (4th ed., pp. 51-97). Academic Press. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-814608-8.00003-7