Εποχή του σιδήρου

Πολιτισμοί της εποχής του σιδήρου στην ανατολική Ευρώπη περί το 750 ΠΚΕ

Η εποχή του σιδήρου, που ξεκινά περίπου το 1200 ΠΚΕ στην Εγγύς Ανατολή και εξαπλώνεται σταδιακά σε Ευρώπη, Ασία και Αφρική, σηματοδοτεί μια σημαντική μετάβαση από την εποχή του χαλκού, χαρακτηριζόμενη από την ευρεία υιοθέτηση του σιδήρου σε εργαλεία, όπλα και καθημερινά αντικείμενα. Η διάδοση της σιδηρουργίας, παρότι δεν ήταν ομοιόμορφη, αποτέλεσε βασικό παράγοντα για την ανάπτυξη νέων μορφών παραγωγής και την ενίσχυση των τοπικών τεχνολογικών παραδόσεων. Αυτή η περίοδος, που διαρκεί μέχρι περίπου το 500 ΠΚΕ σε ορισμένες περιοχές, συνδέεται με κοινωνικές αναδιοργανώσεις, οικονομικές αλλαγές και πολιτιστικές αλληλεπιδράσεις, χωρίς να συνεπάγεται άμεση κοινωνική μεταμόρφωση, αλλά μάλλον μια σταδιακή μετάβαση που ποικίλλει ανάλογα με το γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Η εξέλιξη της μεταλλουργίας, η εντατικοποίηση του εμπορίου πρώτων υλών και η επανεμφάνιση ή ενίσχυση τοπικών κέντρων ισχύος συνέβαλαν στην ανάδυση νέων πολιτικών δομών και μορφών οργάνωσης. Βάσει αρχαιολογικών ευρημάτων από περιοχές όπως ο Λεβάντες, η Ανατολία, η Σκανδιναβία και το Θιβέτ, η εποχή αυτή δείχνει ποικιλία σε τοπικές προσαρμογές και τεχνολογικές καινοτομίες.

Κοινωνία

Η κοινωνική δομή της εποχής του σιδήρου χαρακτηρίζεται παγκοσμίως από αποκέντρωση μετά την κατάρρευση των συστημάτων της ύστερης εποχής του χαλκού, με νέες πολιτείες και τοπικές ιεραρχίες να αναδύονται σε διάφορες περιοχές. Στην Εγγύς Ανατολή, όπως στον Λεβάντε και την Ανατολία, η υιοθέτηση του σιδήρου συνδέεται με δημογραφική επέκταση και τοπικό έλεγχο πόρων από ελίτ τάξεις, χωρίς άμεσες μεταμορφώσεις, αλλά με γεωγραφικές ετερογένειες κατά την εποχή του σιδήρου IIA (10ος–9ος αι. ΠΚΕ). Στη Μεσοποταμία, ο σίδηρος αρχικά περιορίζεται σε ελίτ τάξεις, ενώ στην Ανατολία και τον Καύκασο, η υιοθέτηση ποικίλλει, με περιορισμένη επιρροή από κέντρα του κράτους Ουραρτού και μεταγενέστερη επέκταση στην Κολχίδα (8ος–6ος αι. ΠΚΕ)

Στην Ευρώπη, όπως στην Αρκτική Φεννοσκανδία, κυνηγοί-συλλέκτες υιοθετούν τη σιδηρουργία από το 200 ΠΚΕ, με κοινοτικές δομές που απαιτούν συλλογική οργάνωση και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, ενσωματώνοντας την τεχνολογία σε νομαδικές οικονομίες χωρίς εξάρτηση από εισαγωγές. Στην Ελβετία κατά την ύστερη εποχή του σιδήρου (Λα Τεν (La Tène), 450–15 ΠΚΕ), ταφικά έθιμα δείχνουν ισορροπημένες αναλογίες φύλων σε κανονικές ταφές, αλλά ανισότητες σε ακανόνιστες (π.χ. ποταμοί, ιερά), με υποεκπροσώπηση μη ενηλίκων λόγω επιλεκτικών πρακτικών. Στο Θιβέτ και γύρω περιοχές, από την παλαιολιθική έως την πρώιμη εποχή του σιδήρου (15.000–1.100 ΠΠ), τα ζωικά κατάλοιπα υποδηλώνουν μετάβαση από κυνηγητική σε αγροκτηνοτροφική κοινωνία, με εξημερωμένα ζώα όπως οι χοίροι, οι σκύλοι και τα βοοειδή να ενισχύουν την οικονομία των οικισμών.

Στη Μεσόγειο, όπως στη Σιδώνα του Λιβάνου, κοινωνίες δείχνουν συνέχεια από την εποχή του χαλκού, με τελετουργικά κτήρια που συνδυάζουν οικιακές και δημόσιες πρακτικές, αντανακλώντας κοινοτικές γιορτές και ιεραρχίες. Στη Σκανδιναβία κατά την Εποχή των Βίκινγκ (750–1050, μέρος της ύστερης εποχής του σιδήρου), ιεραρχικές δομές συνδέονται με έλεγχο του σιδήρου, με κεντρικούς τόπους όπως το Χελγκό (Helgö) να λειτουργούν ως διοικητικά και εμπορικά κέντρα. Συνολικά, η κοινωνία δείχνει ρευστότητα, με τοπικές προσαρμογές και αυξανόμενες ανισότητες.