Γεωργία

Γεωργικές δραστηριότητες στην αρχαία Αίγυπτο

Η γεωργία (agriculture), ως μία από τις αρχαιότερες και πλέον θεμελιώδεις ανθρώπινες δραστηριότητες, έχει εξελιχθεί από απλές παραδοσιακές πρακτικές καλλιέργειας σε ένα πολύπλοκο, πολυλειτουργικό σύστημα παραγωγής τροφίμων, που υποστηρίζει σήμερα δισεκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως. Αυτή η εξέλιξη συνδέεται στενά με την πρόοδο στη γεωπονική επιστήμη, την εδαφολογία, την υδρολογία και τη βιοχημεία, καθώς και με την ανάπτυξη κοινωνικοοικονομικών και τεχνολογικών δομών, δημιουργώντας ένα δυναμικό πλέγμα αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανθρωπογενών και φυσικών συστημάτων. Στο σύγχρονο πλαίσιο, η έμφαση δίνεται στη βιώσιμη γεωργία, η οποία προσεγγίζει την παραγωγή τροφίμων με γνώμονα την οικονομική αποδοτικότητα, την περιβαλλοντική διατήρηση και την κοινωνική ευημερία, ενσωματώνοντας στρατηγικές όπως η ολοκληρωμένη διαχείριση θρεπτικών στοιχείων, η προστασία της βιοποικιλότητας, η μείωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και η ενίσχυση της ανθεκτικότητας των αγρο-οικοσυστημάτων απέναντι στις κλιματικές και ανθρωπογενείς πιέσεις.

Σήμερα, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ολοκληρωμένη προσέγγιση των αγρο-οικοσυστημάτων, η οποία συνδυάζει μοντέλα θρέψης εδαφών, κυκλικές ροές άνθρακα και θρεπτικών στοιχείων, οικολογικές υπηρεσίες και κοινωνικοοικονομικές παραμέτρους, προκειμένου να ενισχυθεί η παραγωγική αποδοτικότητα χωρίς υποβάθμιση των φυσικών πόρων. Η ανάλυση δείχνει ότι, παρά την ύπαρξη πολλών μοντέλων βιωσιμότητας, η μετάβαση σε ολοκληρωμένα, προσαρμοστικά και ανθεκτικά συστήματα παραγωγής είναι καθοριστική για τη μακροπρόθεσμη ασφάλεια τροφίμων, τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων και την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προκλήσεων, όπως η κλιματική αλλαγή, η αύξηση του πληθυσμού και η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων.

Εισαγωγή στη βιώσιμη γεωργία

Σύγχρονη γεωργία: σύστημα άρδευσης κεντρικού άξονα σε χωράφι

Η βιώσιμη γεωργία ορίζεται ως ένα πολυλειτουργικό, ολοκληρωμένο σύστημα παραγωγής φυτών και ζώων, προσαρμοσμένο σε συγκεκριμένα περιβαλλοντικά, κλιματικά και κοινωνικοοικονομικά πλαίσια, που στοχεύει στην ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών σε τροφή, ίνες και πρώτες ύλες χωρίς να υποβαθμίζει τους φυσικούς πόρους. Το σύστημα αυτό ενσωματώνει την ολοκληρωμένη διαχείριση θρεπτικών στοιχείων, τον κύκλο του άνθρακα, τη διαχείριση νερού και ενέργειας, την προστασία της βιοποικιλότητας και τη διατήρηση της οικολογικής υγείας, ενώ παράλληλα διασφαλίζει την οικονομική αποδοτικότητα και την κοινωνική ευημερία των αγροτικών κοινοτήτων.

Η έννοια της βιώσιμης γεωργίας διαμορφώθηκε με καθοριστικό τρόπο μετά την "Έκθεση Brundtland" το 1987, ωστόσο παραμένει πολυδιάστατη και ανοικτή σε ερμηνείες, με ποικίλες εφαρμογές ανάλογα με τα γεωγραφικά και κλιματικά χαρακτηριστικά. Η ασαφής φύση του όρου αντανακλάται στην πολυπλοκότητα των σχέσεων μεταξύ ανθρωπογενών και φυσικών παραμέτρων, όπως οι εκπομπές αέρια του αερίων θερμοκηπίου, η διαθεσιμότητα θρεπτικών στοιχείων και η δυναμική των οικοσυστημάτων.

Σύμφωνα με συστηματικές αναλύσεις, η βιώσιμη γεωργία βασίζεται σε τρεις κύριους άξονες:

1. Οικολογική υγεία – διατήρηση της βιοποικιλότητας, αύξηση της οργανικής ύλης στο έδαφος, βελτιστοποίηση των κύκλων άνθρακα (C), αζώτου (N), φωσφόρου (P) και νερού (H₂O) και μείωση των εκπομπών CO₂ και N₂O.
2. Κοινωνική ευθύνη – διασφάλιση ισότητας, ασφάλειας και συνθηκών εργασίας, συμμετοχής της τοπικής κοινότητας και πρόσβασης σε εκπαίδευση και τεχνογνωσία.
3. Οικονομική βιωσιμότητα – σταθερότητα εισοδήματος, αποδοτικότητα παραγωγής, μείωση εξαρτήσεων από μη ανανεώσιμους πόρους και ενίσχυση της ανθεκτικότητας σε διακυμάνσεις της αγοράς.

Η επίτευξη αυτών των στόχων υποστηρίζεται μέσω στρατηγικών όπως η προσαρμοστική διαχείριση, η αγροδασοπονία, η ολοκληρωμένη διαχείριση θρεπτικών στοιχείων, η ενσωμάτωση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η χρήση οικολογικών πρακτικών για τη βιολογική καταπολέμηση εχθρών και η κυκλική αξιοποίηση οργανικής ύλης και υπολειμμάτων, που ενισχύει τον κύκλο του άνθρακα και την αποθήκευση CO₂ στο έδαφος.

Η πολυπλοκότητα της βιώσιμης γεωργίας προκύπτει από την αλληλεπίδραση μεταξύ παγκόσμιων πιέσεων –όπως η κλιματική αλλαγή, η απώλεια βιοποικιλότητας, η υποβάθμιση των εδαφών και η αυξανόμενη ζήτηση τροφίμων– και των δυναμικών αντιδράσεων των αγρο-οικοσυστημάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, η γεωργία εμφανίζεται ταυτόχρονα ως παράγοντας πίεσης και κρίσιμο εργαλείο επίλυσης. Η ενσωμάτωση κυκλωμάτων θρεπτικών στοιχείων, ανανεώσιμων πόρων και βιολογικών κύκλων, σε συνδυασμό με μοντέλα πρόβλεψης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου και της αποθήκευσης άνθρακα, καθιστά δυνατή τη σχεδίαση ανθεκτικών και προσαρμοστικών συστημάτων παραγωγής, ικανά να ανταποκριθούν στις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις του 21ου αιώνα.

Ιστορική αναδρομή

Δρεπάνι Σουμερίων από ψημένο πηλό (3.000 ΠΚΕ)

Η γεωργία εμφανίστηκε πριν από περίπου 10.000 χρόνια με τη νεολιθική επανάσταση, σηματοδοτώντας τη μετάβαση από κυνηγητική-συλλεκτική οικονομία σε συστηματική καλλιέργεια φυτών και εκτροφή ζώων. Αυτή η μεταστροφή επέτρεψε την ανάπτυξη μόνιμων οικισμών, την εξειδίκευση εργασίας και τη σταδιακή δημιουργία κοινωνικών και πολιτισμικών δομών, ενώ συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση των πρώτων αγροτικών οικοσυστημάτων και στην εκμετάλλευση των τοπικών φυσικών πόρων με βιώσιμο ή μη τρόπο. Η πρώτη αυτή φάση χαρακτηρίζεται από περιορισμένη τεχνολογική υποστήριξη και μικρή κλίμακα παραγωγής, αλλά θεμελίωσε τις αρχές της γεωργικής οικολογίας και της διαχείρισης θρεπτικών κύκλων.

Στον 20ό αιώνα, η πράσινη επανάσταση έφερε ριζικές τεχνολογικές αλλαγές, εισάγοντας συνθετικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα υψηλής αποτελεσματικότητας και εκτεταμένη μηχανοποίηση της καλλιέργειας. Αυτές οι καινοτομίες αύξησαν δραματικά την παραγωγικότητα, ενισχύοντας την επισιτιστική ασφάλεια σε πολλές περιοχές του κόσμου, αλλά ταυτόχρονα προκάλεσαν σοβαρές περιβαλλοντικές συνέπειες, όπως η υποβάθμιση των εδαφών, η ρύπανση των υδάτων, η μείωση της βιοποικιλότητας και η αύξηση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου.

Από τη δεκαετία του 1980, η επιστημονική και πρακτική προσοχή στράφηκε προς τη βιωσιμότητα της γεωργίας, προωθώντας εναλλακτικά μοντέλα όπως η οργανική γεωργία, η αναγεννητική καλλιέργεια και τα ολοκληρωμένα αγρο-οικοσυστήματα. Αυτά τα μοντέλα επιδιώκουν τη διατήρηση ή βελτίωση της γονιμότητας των εδαφών, την ενσωμάτωση των φυσικών βιολογικών κύκλων, την προστασία της βιοποικιλότητας και τη μείωση των εξωτερικών εισροών, προάγοντας παράλληλα την οικονομική και κοινωνική βιωσιμότητα των αγροτικών κοινοτήτων.

Η τρέχουσα επιστημονική βιβλιογραφία αντανακλά την αυξανόμενη σημασία του θέματος. Η ανάλυση δημοσιεύσεων δείχνει αύξηση από 101 εργασίες μεταξύ 1996–2007 σε 2.107 εργασίες μεταξύ 2017–2022, υπογραμμίζοντας την αυξανόμενη ανησυχία για τις κλιματικές επιπτώσεις της γεωργίας και την αναγκαιότητα επιστημονικά τεκμηριωμένων στρατηγικών βιωσιμότητας.

Η μετάβαση από παραδοσιακές σε βιώσιμες πρακτικές περιλαμβάνει την ενσωμάτωση γνώσεων και εμπειρίας τόσο από επιστήμονες όσο και από αγρότες-πρακτικούς. Παρατηρούνται σαφείς διαφοροποιήσεις στην προσέγγιση. Οι επιστήμονες εστιάζουν κυρίως στην αύξηση της παραγωγικότητας, την αποδοτική διαχείριση θρεπτικών στοιχείων, τον κύκλο άνθρακα και την ανθεκτικότητα των οικοσυστημάτων, ενώ οι πρακτικοί δίνουν έμφαση στις κοινωνικές διαστάσεις, όπως η ασφάλεια τροφής, η ποιότητα ζωής και η ενίσχυση της κοινότητας.

Συνολικά, η ιστορική πορεία της γεωργίας αντικατοπτρίζει τη συνεχή ένταση μεταξύ παραγωγικότητας, περιβαλλοντικής βιωσιμότητας και κοινωνικών απαιτήσεων, καθιστώντας σαφές ότι η μετάβαση προς ολοκληρωμένα και ανθεκτικά συστήματα παραγωγής αποτελεί κρίσιμο βήμα για την αντιμετώπιση των προκλήσεων του 21ου αιώνα, όπως η κλιματική αλλαγή, η υποβάθμιση των φυσικών πόρων και η αυξανόμενη ζήτηση τροφίμων.

Σημασία της γεωργίας

Γεωργικό ημερολόγιο, περ. 1470, από χειρόγραφο του Pietro de Crescenzi

Η γεωργία αποτελεί έναν από τους θεμελιώδεις τομείς της παγκόσμιας οικονομίας, συμβάλλοντας περίπου στο 4% του παγκόσμιου ΑΕΠ και υποστηρίζοντας τη διατροφή περισσότερων από 8 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Παρά τη βασική της σημασία, η παραγωγική ικανότητα της γεωργίας επηρεάζεται σημαντικά από κλιματικές μεταβολές, που τροποποιούν θερμοκρασίες, πρότυπα βροχόπτωσης, διαθεσιμότητα νερού και συχνότητα ακραίων φαινομένων, μειώνοντας τις αποδόσεις καλλιεργειών και επηρεάζοντας τη διατροφική ασφάλεια παγκοσμίως.

Από οικολογική σκοπιά, η βιώσιμη γεωργία ενσωματώνει στρατηγικές διαχείρισης των κυκλωμάτων θρεπτικών στοιχείων, του κύκλου άνθρακα (C) και της ενέργειας, καθώς και υδάτινων πόρων (H₂O). Τέτοιες στρατηγικές περιλαμβάνουν τη χρήση οργανικής ύλης, την ανακύκλωση υπολειμμάτων, την εναλλαγή καλλιεργειών, την κάλυψη εδάφους και βιολογικές μεθόδους καταπολέμησης εχθρών. Η εφαρμογή αυτών των πρακτικών ενισχύει τη γονιμότητα των εδαφών, προάγει τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, μειώνει την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων και περιορίζει τις ανθρωπογενείς εκπομπές CO₂ και N₂O.

Σε κοινωνικό επίπεδο, η γεωργία συμβάλλει στη διατροφική ποιότητα, την υγεία και την εμπλοκή των κοινοτήτων. Παράδειγμα αποτελούν τα Συλλογικά Αγροτικά Συστήματα (Community Supported Agriculture, CSA), όπου τα μέλη έχουν βελτιωμένη πρόσβαση σε θρεπτικά τρόφιμα, υψηλότερη ποικιλία μικροθρεπτικών, και μεγαλύτερη συμμετοχή στη διαχείριση των αγροτικών πόρων, ενισχύοντας την κοινωνική συνοχή και την εκπαίδευση γύρω από βιώσιμες πρακτικές.

Από οικονομική σκοπιά, η ενσωμάτωση ολοκληρωμένων πρακτικών και η συμμετοχή σε CSA οδηγεί σε υψηλότερα κέρδη ανά εκτάριο, καλύτερη διαχείριση κόστους εισροών και μεγαλύτερη ανθεκτικότητα σε διακυμάνσεις της αγοράς. Παράλληλα, η αποδοτική χρήση πόρων και η μείωση εξαρτήσεων από μη ανανεώσιμες εισροές βελτιώνουν τη μακροπρόθεσμη οικονομική βιωσιμότητα.

Η επίτευξη βιωσιμότητας στη γεωργία απαιτεί μια συστηματική και ολοκληρωμένη αξιολόγηση των τριών πυλώνων: περιβαλλοντικού, οικονομικού και κοινωνικού. Σε περιβαλλοντικό επίπεδο, η αξιολόγηση περιλαμβάνει ποσοτικοποίηση της ροής θρεπτικών στοιχείων (C, N, P), του ισοζυγίου νερού, της χρήσης ενέργειας και των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Στον οικονομικό πυλώνα, αναλύεται η παραγωγικότητα, η αποδοτικότητα και η σταθερότητα εισοδήματος. Ο κοινωνικός πυλώνας περιλαμβάνει την υγεία, τη διατροφική ασφάλεια, την εκπαίδευση και την κοινωνική συμμετοχή. Η ολοκληρωμένη προσέγγιση δεν διαθέτει ενιαίο πρότυπο, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για προσαρμοστικά μοντέλα που συνδυάζουν ποσοτικούς δείκτες, οικολογικές υπηρεσίες και κοινωνικο-πολιτισμικές παραμέτρους.

Με αυτήν την πολυδιάστατη προσέγγιση, η γεωργία μπορεί να εξελιχθεί σε ένα ανθεκτικό και προσαρμοστικό σύστημα παραγωγής, ικανό να ανταποκριθεί στις πιέσεις της κλιματικής αλλαγής, της αύξησης της ζήτησης τροφίμων και της υποβάθμισης των φυσικών πόρων, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα οικονομική βιωσιμότητα και κοινωνική ευημερία.

Πίνακας: Πυλώνες βιωσιμότητας

Πυλώνες Βιωσιμότητας	Παραδείγματα Δεικτών	Πηγή
Περιβαλλοντικός	Εκπομπές GHG, Χρήση εδάφους
Οικονομικός	Κόστος-όφελος, Παραγωγικότητα
Κοινωνικός	Ευημερία, Διατροφική ασφάλεια

Σύγχρονες πρακτικές

Τα σύγχρονα μοντέλα βιώσιμης γεωργίας περιλαμβάνουν πρακτικές όπως η οργανική καλλιέργεια, η αναγεννητική γεωργία και η κοινοτικά υποστηριζόμενη γεωργία (Community Supported Agriculture, CSA). Στο πλαίσιο των CSA, παρατηρείται μείωση της χρήσης συνθετικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, με περίπου 44% των περιπτώσεων να εμφανίζουν θετικά αποτελέσματα σε περιβαλλοντικούς δείκτες. Αυτή η μείωση σχετίζεται με τη βελτιστοποίηση του κύκλου θρεπτικών στοιχείων, της αποθήκευσης οργανικού άνθρακα στο έδαφος και τη διαχείριση νερού σε επίπεδο φάρμας, ενώ το συνολικό αποτύπωμα άνθρακα (carbon footprint) παραμένει χαμηλότερο σε σχέση με συμβατικά συστήματα.

Η αγροοικολογία ενσωματώνει αρχές οικοσυστημικής διαχείρισης με κοινωνική δικαιοσύνη και συμμετοχική διαχείριση πόρων. Στην περίπτωση της Κούβας, η εφαρμογή αγροοικολογικών στρατηγικών συνέβαλε στην αύξηση της επισιτιστικής ασφάλειας, στη βελτίωση της γονιμότητας των εδαφών και στην ενίσχυση της κυκλικότητας θρεπτικών στοιχείων (C, N, P), ενώ μείωσε την εξάρτηση από εισαγόμενα λιπάσματα και χημικά μέσα. Η προσέγγιση αυτή επιτυγχάνει συγχρόνως οικολογική, κοινωνική και οικονομική ανθεκτικότητα, αναδεικνύοντας τη σημασία ολοκληρωμένων οικοσυστημικών στρατηγικών σε μικρή και μεσαία κλίμακα.

Η εφαρμογή βαθιάς μάθησης και τεχνητής νοημοσύνης σε καλλιέργειες, όπως το μαρούλι για παράδειγμα, επιτρέπει την πρώιμη διάγνωση ασθενειών, την πρόβλεψη αποδόσεων, τη βελτιστοποίηση άρδευσης και λιπάνσεων και τη διαχείριση των κύκλων νερού και θρεπτικών στοιχείων. Η ολοκληρωμένη παρακολούθηση αυτών των παραμέτρων μειώνει απώλειες, αυξάνει την παραγωγικότητα και ενισχύει τη βιωσιμότητα σε επίπεδο φάρμας.

Οι μέθοδοι αξιολόγησης των σύγχρονων πρακτικών, όπως πολυκριτήρια ανάλυση, δείκτες βιωσιμότητας και ποσοτικοποιημένα συστήματα παρακολούθησης, επιτρέπουν τη λεπτομερή εκτίμηση των επιπτώσεων σε οικολογικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Το 79% των μελετών εφαρμόζεται σε επίπεδο φάρμας, γεγονός που διευκολύνει τη σύνδεση θεωρίας και πράξης και υποστηρίζει τη λήψη αποφάσεων βάσει δεδομένων.

Η μετάβαση σε ολοκληρωμένα αγροτροφικά συστήματα απαιτεί αναδιάρθρωση των σχέσεων παραγωγής-κατανάλωσης και ενσωμάτωση κυκλικών διαδικασιών, όπου η ροή θρεπτικών στοιχείων, η αποθήκευση οργανικού άνθρακα, η διαχείριση νερού και η χρήση ενέργειας είναι συνδεδεμένες με κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους. Αυτή η προσέγγιση επιτρέπει τη δημιουργία ανθεκτικών και προσαρμοστικών συστημάτων παραγωγής, ικανών να ανταποκριθούν στις πιέσεις της κλιματικής αλλαγής, της υποβάθμισης των φυσικών πόρων και της αυξανόμενης ζήτησης τροφίμων, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα οικονομική βιωσιμότητα και κοινωνική ευημερία.

Πίνακας: Διαφορετικά μοντέλα καλλιέργειας

Σύγκριση Μοντέλων	Οικολογικά Οφέλη	Κοινωνικά Οφέλη	Οικονομικά Οφέλη
Οργανική Γεωργία	Μείωση εισροών	Βελτίωση υγείας	Υψηλότερες τιμές
CSA	Χαμηλότερες εκπομπές	Κοινοτική εμπλοκή	Υψηλότερα κέρδη/εκτάριο
Αγροοικολογία	Βιοποικιλότητα	Δικαιοσύνη	Τοπικές οικονομίες

Προκλήσεις και λύσεις

Προκλήσεις και λύσεις στα σύγχρονα γεωργικά μοντέλα

Η κλιματική αλλαγή αποτελεί την κυρίαρχη πρόκληση για τη γεωργία του 21ου αιώνα, με όρους-κλειδιά όπως "προσαρμογή" και "ανθεκτικότητα" να εμφανίζονται σε 3.154 δημοσιεύσεις, υπογραμμίζοντας τη σημασία της αντίδρασης σε μεταβαλλόμενα περιβαλλοντικά σενάρια. Τα κύρια προβλήματα περιλαμβάνουν ξηρασία, ακραία καιρικά φαινόμενα, αυξημένη θερμοκρασία και απώλεια παραγωγικότητας, που επιδρούν στην ασφάλεια τροφίμων και τη βιωσιμότητα των αγρο-οικοσυστημάτων.

Σε επίπεδο CSA, παρατηρούνται κοινωνικές προκλήσεις, όπως η περιορισμένη ποικιλομορφία προϊόντων, η οποία σε 20% των περιπτώσεων συνδέεται με περιορισμένη πρόσβαση για χαμηλά εισοδήματα, υποδεικνύοντας ανάγκη για κοινωνική ισότητα και δικτύωση της διανομής τροφίμων.

Οι λύσεις περιλαμβάνουν ολοκληρωμένες, συστημικές προσεγγίσεις όπως η κλιματικά έξυπνη γεωργία (climate-smart agriculture) και η διασύνδεση νερού-ενέργειας-τροφής (nexus water-energy-food), που επιτρέπουν την ταυτόχρονη διαχείριση φυσικών πόρων, τη βελτίωση αποδόσεων και τη μείωση των περιβαλλοντικών πιέσεων. Η πρόσφατη έρευνα προτείνει τη χρήση διεπιστημονικών μεθόδων, οι οποίες συνδυάζουν οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές προσεγγίσεις για την ανάπτυξη τοπικά προσαρμοσμένων λύσεων, ενισχύοντας την ανθεκτικότητα των αγρο-οικοσυστημάτων σε μακροπρόθεσμη βάση.

Εν κατακλείδι

Η βιώσιμη γεωργία υπερβαίνει την εφαρμογή μεμονωμένων φαρμακτικών ή τεχνικών πρακτικών και απαιτεί συστημικές αλλαγές που ενσωματώνουν περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές διαστάσεις. Οι διαφορετικές οπτικές και μοντέλα μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά, δημιουργώντας ένα συνθετικό πλαίσιο εφαρμογής για την υλοποίηση βιώσιμων συστημάτων παραγωγής.

Οι μελλοντικές προτεραιότητες περιλαμβάνουν:

1. Έρευνα για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε επίπεδο φάρμας, τοπικής κοινότητας και συστημάτων τροφίμων.
2. Ανάπτυξη πολιτικών στήριξης που ενισχύουν την προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα, υποστηρίζοντας οικονομικά και κοινωνικά βιώσιμα συστήματα.
3. Σύνθεση διεπιστημονικών προσεγγίσεων που αξιοποιούν τεχνολογίες ακριβείας, ανάλυση δεδομένων και συμμετοχικές διαδικασίες για τη διαχείριση φυσικών πόρων και τη μείωση εκπομπών.

Η υιοθέτηση αυτών των στρατηγικών αναδεικνύει τη γεωργία ως πυλώνα ανθεκτικότητας και βιωσιμότητας, κρίσιμη για την ασφάλεια τροφίμων, την προστασία του περιβάλλοντος και τη διατήρηση κοινωνικής ευημερίας.

Βιβλιογραφία

• Egli, L., Rüschhoff, J., Priess, J. 2023. A systematic review of the ecological, social and economic sustainability effects of community-supported agriculture. Frontiers in Sustainable Food Systems. https://doi.org/10.3389/fsufs.2023.1136866
• Lampridi, M. G., Sørensen, C. G., Bochtis, D. 2019. Agricultural Sustainability: A Review of Concepts and Methods. Sustainability 11(18):5120. https://doi.org/10.3390/su11185120
• Velten, S., Leventon, J., Jager, N., Newig, J. 2015. What Is Sustainable Agriculture? A Systematic Review. Sustainability 7(6):7833-7865. https://doi.org/10.3390/su7067833
• Wu, Y., Meng, S., Liu, C., Gao, W., Liang, X.-Z. 2023. A bibliometric analysis of research for climate impact on agriculture. Frontiers in Sustainable Food Systems. https://doi.org/10.3389/fsufs.2023.1191305
• Zhang, Q. F. 2024. From Sustainable Agriculture to Sustainable Agrifood Systems: A Comparative Review of Alternative Models. Sustainability 16(22):9675. https://doi.org/10.3390/su16229675