Τοπίο

Από archaeology
Πήδηση στην πλοήγησηΠήδηση στην αναζήτηση

Το τοπίο (landscape), ως έννοια, αποτελεί ένα από τα πιο πολυδιάστατα και δυναμικά στοιχεία της ανθρώπινης εμπειρίας και της επιστημονικής μελέτης.[1] Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, το τοπίο δεν περιορίζεται σε ένα απλό φυσικό περιβάλλον, αλλά λειτουργεί ως χώρος όπου διασταυρώνονται η φύση, η κουλτούρα, η ιστορία και η ανθρώπινη δράση[2] Στο πεδίο των θεωρητικών προσεγγίσεων, η εννοιολόγησή του έχει εξελιχθεί από περιγραφική κατηγορία σε κεντρικό αναλυτικό εργαλείο[3]. Η σύγχρονη βιβλιογραφία το αντιμετωπίζει όχι ως ως ουδέτερο σκηνικό αλλά ως ένα σύνθετο σύστημα σχέσεων, στο οποίο υλικές δομές, οικολογικές διαδικασίες και πολιτισμικές ερμηνείες αποτυπώνονται αμοιβαία και αδιάκοπα[4]. Πρόκειται, επομένως, για μια έννοια που διαφεύγει σταθερών ορισμών, καθώς η δυναμικότητά της αντανακλά την πολυφωνία των δρώντων υποκειμένων και των περιβαλλοντικών μετασχηματισμών[5].

Σύμφωνα με σύγχρονες προσεγγίσεις, το τοπίο μπορεί να θεωρηθεί ως «διαφοροποιημένος ζωντανός κόσμος» που απορροφά τις ζωές και τις σκέψεις των ανθρώπων, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνει τις δικές του ιστορίες σε διαφορετικές χρονικές κλίμακες[6]. Η θεώρηση αυτή αναδεικνύει τη χρονικότητα του τοπίου: πέρα από την επιφανειακή του μορφολογία, το τοπίο ενσωματώνει βαθιές ιστορικές στρώσεις, υλικές και συμβολικές[7]. Έτσι, λειτουργεί ως γεωγραφικό αρχείο μακράς διάρκειας, στο οποίο καταγράφονται μεταβολές στις χρήσεις γης, στις τεχνολογικές πρακτικές, στις κοινωνικές ιεραρχίες και στις πολιτισμικές σημασίες[8]. Παράλληλα, η οικολογική του διάσταση επισημαίνει ότι το τοπίο αποτελεί και πεδίο διαρκών βιοφυσικών αλληλεπιδράσεων, όπου κλιματικά συστήματα, οικότοποι, βιοκοινωνικές σχέσεις και μη ανθρώπινοι οργανισμοί συμμετέχουν ενεργά στη συγκρότηση του χώρου[9].

Αυτή η αλληλεπίδραση καθιστά το τοπίο ένα ισχυρό εργαλείο για την κατανόηση της ανθρώπινης ιστορίας, των κοινωνικών δομών και των περιβαλλοντικών προκλήσεων[10]. Η μελέτη του αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνίες αναπαράγουν και μετασχηματίζουν τον χώρο, παράγοντας υλικές και συμβολικές γεωγραφίες που αντανακλούν μορφές εξουσίας, πρακτικές καθημερινότητας και ιδεολογικά συστήματα[11]. Επιπλέον, τα τοπία λειτουργούν ως πεδία όπου αναδύονται συγκρούσεις —οικονομικές, πολιτικές ή περιβαλλοντικές— αποτυπώνοντας εντάσεις μεταξύ ανάπτυξης, προστασίας και συλλογικής μνήμης[12]. Στο πλαίσιο της σύγχρονης περιβαλλοντικής κρίσης, το τοπίο αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία ως μονάδα ανάλυσης, καθώς αποτελεί σημείο αναφοράς για τη διερεύνηση της αλληλεπίδρασης ανθρώπου–περιβάλλοντος και για τη διαμόρφωση βιώσιμων πολιτικών διαχείρισης[13].

Εδώ εξετάζεται ο ορισμός του τοπίου, η ιστορική του εξέλιξη στην τέχνη και τη γεωγραφία, όπως και στην αρχαιολογία, η κοινωνική του κατασκευή, η αποαποικιοποίησή του, καθώς και οι σύγχρονες προσεγγίσεις, βασιζόμενοι σε ανοιχτές διεθνείς πηγές[14]. Η ανάλυση βασίζεται σε διεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπως αυτές της γεωγραφίας, της αρχαιολογίας και της οικολογίας, με έμφαση στην ενσωμάτωση ανθρώπινων και μη ανθρώπινων παραγόντων[15]. Ειδικότερα, υιοθετείται μια οπτική που εξετάζει το τοπίο ως κοινωνικό και οικολογικό υβρίδιο, όπου παράγοντες όπως η υλικότητα, η χωρική πρακτική, οι θεσμικές δομές και τα πολιτισμικά νοήματα συνυπάρχουν και συνδιαμορφώνουν την εμπειρία του χώρου[16]. Η έμφαση στην αποαποικιοποίηση των αναπαραστάσεων και αναλύσεων του τοπίου αναδεικνύει, ακόμη, την ανάγκη για αναστοχασμό σχετικά με ποια αφηγήματα προβάλλονται, ποια αποσιωπούνται και πώς οι τοπικές κοινότητες διεκδικούν τη χωρική τους αυτονομία στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο[17].

Ορισμός του τοπίου

Ο ορισμός του τοπίου έχει εξελιχθεί σημαντικά, από μια απλή απεικόνιση φυσικών στοιχείων σε μια πολυδιάστατη κατασκευή που ενσωματώνει φυσικές, κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις. Στη σύγχρονη βιβλιογραφία, το τοπίο δεν αντιμετωπίζεται πια ως παθητικό ή στατικό υπόβαθρο, αλλά ως μια σύνθετη χωρική και εννοιολογική οντότητα που παράγεται μέσα από συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ υλικών διεργασιών, ιστορικών φάσεων και κοινωνικών νοηματοδοτήσεων. Η μετάβαση από την περιγραφική στην αναλυτική θεώρηση του τοπίου αντικατοπτρίζει μια βαθύτερη αλλαγή στη μελέτη του χώρου, που πλέον εξετάζεται μέσα από πρίσματα όπως η χωρική πρακτική, η υλικότητα, η οικολογία και η επιτελεστικότητα του ανθρώπινου και μη ανθρώπινου παράγοντα.

Σύμφωνα με διεπιστημονικές μελέτες, το τοπίο ορίζεται ως ένας «ζωντανός κόσμος» που συν-δημιουργείται από ανθρώπους και μη ανθρώπινους παράγοντες, όπως ζώα, τεχνολογίες και φυσικές διεργασίες[18]. Η προσέγγιση αυτή ενισχύει την κατανόηση του τοπίου ως διαδικασίας αντί ως τελικού προϊόντος, καθώς αναγνωρίζει ότι ο χώρος μεταβάλλεται μέσα από πολλαπλές χρονικότητες, οικολογικές αλληλεπιδράσεις και πολιτισμικές πρακτικές. Το τοπίο επομένως δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα ανθρώπινης παρέμβασης αλλά και ενεργός συντελεστής που διαμορφώνει κοινωνικές σχέσεις, αντιλήψεις και ταυτότητες.

Αυτή η προσέγγιση ξεπερνά το παραδοσιακό δίλημμα φύσης–πολιτισμού, προτείνοντας μια «κοινωνικοποιημένη φύση» όπου τα τοπία είναι προϊόντα αλληλεπίδρασης[19]. Η αναγνώριση της αλληλεξάρτησης αυτής ανατρέπει οντολογικές διακρίσεις και επιτρέπει την ανάλυση του τοπίου ως υβριδικού σχηματισμού, όπου κοινωνικές δομές, συμβολικές σημασίες και βιοφυσικές διεργασίες συνυπάρχουν. Έτσι, το τοπίο καθίσταται ένα ιδιαίτερα γόνιμο ερευνητικό πεδίο, καθώς αποκαλύπτει πώς οι κοινωνίες κατασκευάζουν και ταυτόχρονα ερμηνεύουν τον χώρο που τις περιβάλλει.

Στα αστικά πλαίσια, το τοπίο περιλαμβάνει φυσικά και τεχνητά στοιχεία, με κύριες διαστάσεις την αισθητική, τη λειτουργικότητα, την ταυτότητα και την οικολογία[20]. Η αισθητική διάσταση εστιάζει στην οπτική αντίληψη, την εμπειρία και την πολιτισμική αναπαράσταση του χώρου, ενώ η λειτουργική αφορά την ικανότητα του τοπίου να υποστηρίζει ανθρώπινες ανάγκες όπως η προσβασιμότητα, η κινητικότητα και η κοινωνική συνοχή[21]. Η διάσταση της ταυτότητας σχετίζεται με τις συλλογικές μνήμες και τα νοήματα που αποδίδονται στο περιβάλλον, ενώ η οικολογική αναφέρεται στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, στις ροές ενέργειας και υλικών και στη συμβολή του τοπίου στη βιωσιμότητα του αστικού ιστού.

Αυτοί οι ορισμοί προέρχονται από διεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπως η καλλιτεχνική (αντικειμενική, εστιασμένη σε οπτικές ποιότητες) και η βιώσιμη (συνδυασμός αντικειμενικού–υποκειμενικού, με έμφαση στην οικολογία)[22]. Η καλλιτεχνική προσέγγιση υπογραμμίζει τις αισθητικές και αναπαραστατικές πτυχές, ενώ η βιώσιμη ενσωματώνει περιβαλλοντικές, κοινωνικές και λειτουργικές παραμέτρους, καθιστώντας το τοπίο εργαλείο σχεδιασμού και πολιτικής. Αυτές οι οπτικές δείχνουν ότι η έννοια του τοπίου δεν ερμηνεύεται υπό μία μοναδική μεθοδολογία αλλά συγκροτείται από πολλαπλά συστήματα γνώσης.

Επιπλέον, τα τοπία θεωρούνται ως «σύνορα αντικειμένων» που διευκολύνουν τη διεπιστημονική ολοκλήρωση, αποκαλύπτοντας αναδυόμενες συμπεριφορές σε κοινωνικο-οικολογικά συστήματα [23]. Η μεταφορά αυτή επισημαίνει ότι το τοπίο λειτουργεί ως ενδιάμεσος χώρος συνάντησης διαφορετικών επιστημονικών παραδόσεων—της γεωγραφίας, της οικολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας, της πολεοδομίας—επιτρέποντας τη συσχέτιση και σύγκλιση ποικίλων τύπων δεδομένων. Με αυτόν τον τρόπο, το τοπίο αναδεικνύεται ως αναλυτικό πλαίσιο ικανό να φωτίσει σύνθετες σχέσεις μεταξύ ανθρώπινων συστημάτων και περιβαλλοντικών διεργασιών, συμβάλλοντας στην κατανόηση φαινομένων όπως η ανθεκτικότητα, οι περιβαλλοντικές μεταβάσεις και οι κοινωνικές ανισότητες στον χώρο.

Ιστορική εξέλιξη του τοπίου στην τέχνη και τη γεωγραφία

Η ιστορική εξέλιξη του τοπίου αντανακλά τις αλλαγές στην ανθρώπινη αντίληψη για τον χώρο και τη φύση και αναδεικνύει μια μακρά διαδρομή όπου επιστημονικές, καλλιτεχνικές και φιλοσοφικές παραδόσεις αλληλεπιδρούν. Από τον 19ο αιώνα, τα τοπία στην τέχνη και τη γεωγραφία χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία απεικόνισης γεωγραφικών διεργασιών, όπως κλιματικές ζώνες και βιοποικιλότητα. [24] Εκτός από τον απεικονιστικό τους ρόλο, τα τοπία συνδέθηκαν με αναδυόμενες επιστημολογίες που έθεσαν τα θεμέλια για τις σύγχρονες θεωρίες χώρου.

Στην τέχνη, το τοπίο μετατράπηκε από απλή θεματική σε αναλυτικό εργαλείο, εστιάζοντας στη θέση του θεατή και στη φανταστική χωρικότητα[25]. Αυτή η μετάβαση συνδέεται με θεωρητικές σχολές όπως:

  • Ο Ρομαντισμός, που αναδεικνύει την υπερβατικότητα του φυσικού τοπίου, την υποκειμενική εμπειρία και το συναίσθημα.
  • Ο Εμπειρισμός του 18ου–19ου αιώνα, που αντιμετώπιζε το τοπίο ως οπτικό πεδίο παρατήρησης και ταξινόμησης.
  • Οι φορμαλιστικές προσεγγίσεις του 20ού αιώνα, που εστίασαν στη δομή, τη σύνθεση και την αισθητική αυτονομία του τοπίου.

Αυτές οι καλλιτεχνικές σχολές επηρέασαν τη γεωγραφία, η οποία υιοθέτησε είτε περιγραφικές είτε ερμηνευτικές προσεγγίσεις στη μελέτη του τοπίου.

Ιστορικά, προσεγγίσεις όπως η ανθρωπιστική γεωγραφία εισήγαγαν την ιδέα των «συγγραφέων τοπίων» (authored landscapes), όπου τα τοπία διαμορφώνονται από ανθρώπινες παρεμβάσεις[26]. Η ανθρωπιστική σχολή (Tuan, Relph, Jackson) υπογράμμισε τις έννοιες της τοπικότητας, της εμπειρίας και της υπαρξιακής συνάφειας με τον χώρο, δίνοντας έμφαση:

  • στη βιωματική αντίληψη του τοπίου,
  • στη συναισθηματική και συμβολική του φόρτιση,
  • στη σύνδεση ανθρώπου–τόπου ως αμοιβαία σχέση.

Παράλληλα, η πολιτισμική γεωγραφία εισήγαγε την κατανόηση του τοπίου ως πολιτισμικού προϊόντος, ως κώδικα, ως «κειμένου» που μπορεί να αναγνωστεί, να ερμηνευτεί και να αποκωδικοποιηθεί.

Στην αρχαιολογία, η βιογραφική προσέγγιση εξετάζει τα τοπία ως εξελισσόμενες οντότητες, από πρωτόγονες μορφές σε κοινωνικοποιημένες, όπως στα βιοτόπια φυσικών περιοχών. [27] Η βιογραφική σχολή εντάσσεται σε μια ευρύτερη θεωρητική παράδοση που περιλαμβάνει:

  • τη διαδικαστική αρχαιολογία (που βλέπει το τοπίο ως σύστημα μετρήσιμων μεταβλητών),
  • τη μεταδιαδικαστική αρχαιολογία (που εστιάζει στις νοηματοδοτήσεις, στις εμπειρίες και στα αφηγηματικά στοιχεία του τοπίου),
  • την πολιτισμική οικολογία (το τοπίο ως αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης ανθρώπινων κοινωνιών και οικολογικών πιέσεων).

Παραδείγματα περιλαμβάνουν την Ισλανδία, όπου η αυτοκινητοβιομηχανία μετέβαλε άγρια τοπία σε τουριστικούς προορισμούς από τα μέσα του 20ού αιώνα. [28] Η περίπτωση αυτή φωτίζεται από θεωρίες:

  • πολιτικής οικονομίας του τοπίου, όπου οι υποδομές και τα οικονομικά δίκτυα αναδιαμορφώνουν χωρικές εμπειρίες·
  • παγκοσμιοποίησης και καπιταλιστικής εδαφικότητας, όπου το τοπίο εμπορευματοποιείται και εντάσσεται σε ροές κατανάλωσης.

Επιπλέον, στρωματογραφικές αναλύσεις αποκαλύπτουν ιστορικές στρώσεις, όπως σε ρωμαϊκές και ολλανδικές περιοχές, όπου τα τοπία είναι παλίμψηστα ιστορικών ιχνών. [29] Η μεθοδολογία αυτή συνδέεται με:

  • τη σχολή του ιστορικού τοπίου, που εξετάζει τη διαχρονικότητα των αλλαγών,
  • τη γεωαρχαιολογία, που αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στις φυσικές διεργασίες,
  • τη θεωρία του παλίμψηστου, σύμφωνα με την οποία το τοπίο αποτελεί συσσωρευμένη επιφάνεια εγγραφών.

Αυτή η εξέλιξη επηρεάστηκε από φιλοσοφικές προσεγγίσεις, όπως η φαινομενολογία, που ενσωματώνει χρόνο και κίνηση[30]. Η φαινομενολογική σχολή (Merleau-Ponty, Heidegger) προτείνει μια κατανόηση του τοπίου:

  • ως ενσώματη εμπειρία,
  • ως δυναμικό και όχι στατικό πεδίο,
  • ως συνδιαμόρφωση ανθρώπου και περιβάλλοντος.

Η φαινομενολογία επηρέασε κεντρικά ρεύματα όπως η μη-παραστατική θεωρία, η οποία δίνει έμφαση στις αισθήσεις, στην κίνηση και στις ανεξέλεγκτες, ρέουσες ποιότητες του τοπίου.

Στο τέλος του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα, οι προσγειωμένες θεωρίες (post-humanism, multispecies studies, actor–network theory) συνέβαλαν στην εδραίωση μιας μετα-ανθρωποκεντρικής κατανόησης του τοπίου, όπου οι μη ανθρώπινοι παράγοντες, οι τεχνολογίες και τα οικοσυστήματα θεωρούνται ισότιμοι συνδιαμορφωτές του χωρικού γίγνεσθαι.

Κοινωνική κατασκευή του τοπίου

Το τοπίο είναι πρωτίστως μια κοινωνική κατασκευή, διαμορφωμένη από ανθρώπινες πρακτικές και μνήμες. Σύμφωνα με βιογραφικές προσεγγίσεις, τα τοπία έχουν "ζωές" που περιλαμβάνουν συγγραφείς (ανθρώπους, τεχνολογίες) και κοινωνικοποιημένη φύση[31]. Η κατανόηση του τοπίου ως κοινωνικά παραγόμενης οντότητας εντάσσεται ευρύτερα στις θεωρητικές παραδόσεις της πολιτισμικής γεωγραφίας και των κοινωνικών επιστημών, οι οποίες εστιάζουν στη συγκρότηση του χώρου μέσω λόγων, πρακτικών και θεσμικών πλαισίων. Το τοπίο δεν θεωρείται απλώς υλική γεωμορφολογική πραγματικότητα αλλά ένα ερμηνευτικό πεδίο όπου ενσωματώνονται εξουσιαστικές σχέσεις, μνήμες και καθημερινές επιτελέσεις.

Στα αστικά τοπία, η ταυτότητα προκύπτει από ιστορικές και πολιτισμικές σημασίες, δημιουργώντας αίσθημα τόπου[32]. Η ανάδυση αστικής ταυτότητας συνδέεται με σχολές όπως η ανθρωπιστική γεωγραφία, η οποία τονίζει τη βιωματικότητα και την υποκειμενική πρόσληψη του χώρου, καθώς και με θεωρίες συμβολικής αλληλεπίδρασης όπου ο χώρος λειτουργεί ως φορέας νοημάτων. Παράλληλα, μεταστρουκτουραλιστικές προσεγγίσεις αναδεικνύουν πώς ο δημόσιος χώρος αναπαράγεται μέσα από λόγους, πολιτικές επιτελέσεις και κοινωνικές διαπραγματεύσεις, μετατρέποντας το τοπίο σε πεδίο πολιτισμικών συγκρούσεων και διεκδικήσεων.

Παραδείγματα όπως η Σαγκάη δείχνουν πώς τα τοπία μετατρέπονται από αποικιακά σε σύγχρονα, με συμβολικές αφηγήσεις[33]. Η περίπτωση αυτή ευθυγραμμίζεται με μετα-αποικιακές θεωρίες, που διερευνούν πώς τα τοπία ενσωματώνουν αποικιακές μνήμες και πώς επανανοηματοδοτούνται μέσω διαδικασιών παγκοσμιοποίησης, καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης και πολιτισμικής επαναδιεκδίκησης. Οι μετασχηματισμοί αυτοί δείχνουν ότι τα τοπία συγκροτούνται μέσα από συνεχείς υλικές επεμβάσεις αλλά και από αφηγήσεις που νομιμοποιούν ή αποδομούν συγκεκριμένες ιστορικές κληρονομιές.

Στα μετα-βιομηχανικά τοπία, όπως ανθρακωρυχεία, η μνήμη εξελίσσεται από τραύμα σε κληρονομιά μέσω μνημείων[34]. Η διαδικασία αυτή έχει αναδειχθεί μέσα από θεωρίες κληρονομιάς που εξετάζουν πώς η συλλογική μνήμη διαμορφώνει την πολιτισμική αξία ενός τόπου. Η μεταστροφή του τραυματικού παρελθόντος σε πόρο ταυτότητας και πολιτισμικού κεφαλαίου συνδέεται με την έννοια της «επισκευής» (repair) τοπίων και την αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς ως φορέα κοινωνικής συνέχειας. Επιπλέον, οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις της μνήμης αποκαλύπτουν ότι η επιλεκτική ανάδειξη γεγονότων και υλικών ίχνων μετατρέπει τα τοπία σε πεδία συλλογικής αφήγησης, συγκίνησης και κοινωνικής διαπραγμάτευσης.

Επιπλέον, μνημεία όπως το Avebury αποκαλύπτουν αυθεντικότητα μέσω ιστορικών ερμηνειών[35]. Η συζήτηση γύρω από την αυθεντικότητα συνδέεται με θεωρητικά ρεύματα της αρχαιολογικής πρακτικής και της θεωρίας της κληρονομιάς, τα οποία υποστηρίζουν ότι η αυθεντικότητα δεν αποτελεί φυσική ιδιότητα, αλλά κατασκευάζεται κοινωνικά μέσω ειδικών ερμηνευτικών πλαισίων, αφηγηματικών πρακτικών και θεσμικών διαδικασιών. Έτσι, τα ιστορικά μνημεία λειτουργούν όχι μόνο ως υλικά κατάλοιπα αλλά και ως κόμβοι παραγωγής νοήματος, όπου η παρελθοντική εμπειρία ανασυντίθεται κάθε φορά ανάλογα με τις κοινωνικές και επιστημονικές προσδοκίες.

Αυτή η κατασκευή ενσωματώνει χρονικές διαστάσεις, όπως ρυθμοί και μακρά διάρκεια, καθιστώντας τα τοπία ανθεκτικά[36]. Οι έννοιες της χρονικότητας και της διάρκειας συνδέονται με θεωρητικές παραδόσεις που εστιάζουν στη διαστρωμάτωση των τοπίων, όπως η ιστορική γεωγραφία και η γεωαρχαιολογία, αλλά και με φαινομενολογικές προσεγγίσεις που αντιλαμβάνονται το τοπίο ως πεδίο ροής και συνεχούς γίγνεσθαι. Η ανθεκτικότητα των τοπίων δεν είναι μόνο οικολογική ή υλική· είναι επίσης κοινωνική και νοηματική, καθώς τα τοπία επαναπροσδιορίζονται μέσα από επαναλαμβανόμενες πρακτικές, μνημονικές διαδικασίες και εδραιωμένους χωρικούς ρυθμούς.

Παραπομπές

  1. ↑ Birksted 2004, 4.
  2. ↑ Kluiving 2020, 1.
  3. ↑ Birksted 2004, 5.
  4. ↑ Keshtkaran 2019, 145.
  5. ↑ Smithwick et al. 2023, 2.
  6. ↑ Kolen and Renes 2015, 21.
  7. ↑ Kolen and Renes 2015, 28.
  8. ↑ Kolen and Renes 2015, 35.
  9. ↑ Kluiving 2020, 3.
  10. ↑ Birksted 2004, 8.
  11. ↑ Keshtkaran 2019, 153.
  12. ↑ Dang 2021, 1005.
  13. ↑ Smithwick et al. 2023, 3.
  14. ↑ Kolen and Renes 2015, 21.
  15. ↑ Kluiving 2020, 4.
  16. ↑ Keshtkaran 2019, 146.
  17. ↑ Dang 2021, 1006.
  18. ↑ Kolen and Renes 2015, 28-31.
  19. ↑ Kolen and Renes 2015, 35-37.
  20. ↑ Keshtkaran 2019, 145-146.
  21. ↑ Keshtkaran 2019, 148-150.
  22. ↑ Keshtkaran 2019, 146-147.
  23. ↑ Smithwick et al. 2023, Component 2.
  24. ↑ Birksted 2004, 5-7.
  25. ↑ Birksted 2004, 8-9.
  26. ↑ Kolen and Renes 2015, 25-27.
  27. ↑ Kolen 2015, 73-95.
  28. ↑ Huijbens and Benediktsson 2015, 104-108.
  29. ↑ Renes 2015, 405-411.
  30. ↑ Birksted 2004, 10-12.
  31. ↑ Kolen and Renes 2015, 32-37.
  32. ↑ Keshtkaran 2019, 153-156.
  33. ↑ Koren 2015, 271-276.
  34. ↑ Hupperetz 2015a, 332-336.
  35. ↑ Gillings and Pollard 2015, 121-132.
  36. ↑ Kolen and Renes 2015, 38-40.

Βιβλιογραφία

  • Keshtkaran, Reza. 2019. "Urban Landscape: A Review of Key Concepts and Main Purposes." International Journal of Development and Sustainability 8(2): 142-160. https://isdsnet.com/ijds-v8n2-06.pdf
Ανακτήθηκε από «https://archaeology.archive.gr/mediawiki-1.44.0/index.php?title=Τοπίο&oldid=2959»