Φιλοσοφία της αρχαιολογίας
Η φιλοσοφία της αρχαιολογίας (philosophy of archaeology) αποτελεί ένα σχετικά νεότερο αλλά σημαντικό πεδίο διασταύρωσης ανάμεσα στη φιλοσοφία της επιστήμης, τη φιλοσοφία της ιστορίας και τη μεθοδολογία της αρχαιολογίας. Επιδιώκει να διερευνήσει τα θεμελιώδη ερωτήματα που θέτει η αρχαιολογία. Τι είδους επιστήμη είναι η αρχαιολογία, πώς μπορούμε να γνωρίζουμε το παρελθόν μέσα από υλικά κατάλοιπα, ποιος είναι ο ρόλος της ερμηνείας και των αξιών, και τι ηθικές δεσμεύσεις απορρέουν από την πρακτική της.[1]
Η έλλειψη άμεσης παρατήρησης
Ένα κεντρικό σημείο στη φιλοσοφία της αρχαιολογίας είναι ότι οι αρχαιολόγοι δεν έχουν “μηχανή του χρόνου” — δεν μπορούν να παρακολουθήσουν άμεσα το παρελθόν. Ό,τι γνωρίζουμε για την ανθρώπινη δράση στο παρελθόν βασίζεται σε ίχνη, κατάλοιπα, αντικείμενα, τα οποία έχουν διαβρωθεί, παραμορφωθεί ή καταστραφεί στο πέρασμα του χρόνου.[2]
Αυτή η μεσολάβηση ανάμεσα στη δράση και στην παρατήρηση δημιουργεί σημαντικά φιλοσοφικά προβλήματα. Ποιά είναι η φύση του αρχαιολογικού τεκμηρίου; Πώς συνδέονται τα σημερινά δεδομένα με τις παρελθούσες δράσεις; Ποιό μέρος της ερμηνείας οφείλεται στη θεωρία, στην υπόθεση, στην αναλογική σκέψη;[3] Κατά συνέπεια, η αρχαιολογία δεν είναι απλώς η συλλογή αντικειμένων. Είναι πρωτίστως επιστήμη ερμηνείας — μια διαμεσολαβημένη ανασυγκρότηση του παρελθόντος υπό συνθήκες αβεβαιότητας.[4]
Θετικισμός και οι κρίσιμες αντιθέσεις του
Η λεγόμενη “Νέα αρχαιολογία” (New Archaeology), που αναπτύχθηκε στα μέσα του 20ού αιώνα, επιχείρησε να καταστήσει την αρχαιολογία πιο “επιστημονική”, προϋποθέτοντας ότι μπορούμε να διατυπώσουμε νομοκανονισμούς για πολιτισμικές διεργασίες, και ότι οι υποθέσεις μπορούν να ελεγχθούν με εμπειρικά δεδομένα.[5]
Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, το αρχαιολογικό τεκμήριο αντιμετωπίζεται ως “δεδομένο” (observation), και ο ερευνητής λειτουργεί σαν παρατηρητής που εξετάζει τις συσχετίσεις ανάμεσα σε παρατηρούμενα μοτίβα και υποθέσεις αιτίου–αποτελέσματος.
Ωστόσο, ο θετικισμός στην αρχαιολογία αντιμετωπίζει ορισμένα βασικά προβλήματα:
- Θεωρητική φόρτιση (theory-ladeness): Τα στοιχεία που “βλέπουμε” δεν είναι ουδέτερα — εξαρτώνται από τις θεωρητικές υποθέσεις, τα ερωτήματα και το πλαίσιο του ερευνητή.[6]
- Αναλογίες και μεταβιβάσεις: Για να συνδέσουμε το παρόν με το παρελθόν, χρησιμοποιούμε αναλογίες — π.χ. παρατηρούμε σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα και προεκτείνουμε σε παρελθούσες κοινωνίες. Αλλά η δικαιολόγηση των αναλογιών δεν είναι πάντα ασφαλής.[7]
- Απώλεια πληροφορίας και πολυπλοκότητα: Ο χρόνος φθείρει τα ίχνη, και οι κοινωνίες είναι σύνθετες. Η προσδοκία μιας “καθαρής” αιτιοκρατικής επεξήγησης συχνά δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα της διάσπαρτης και θρυμματισμένης υλικής κουλτούρας.[8]
Έτσι, πολλοί φιλόσοφοι και θεωρητικοί αρχαιολογίας επισημαίνουν ότι ο καθαρός θετικισμός δεν μπορεί να καλύψει όλη την πολυπλοκότητα της διαδικασίας ανασύνθεσης του παρελθόντος.[9]
Σχετικισμός και κριτικές προσεγγίσεις
Απέναντι στον θετικισμό, αναδύθηκαν στάσεις που υποστηρίζουν ότι η ανασύνθεση του παρελθόντος είναι φορτισμένη από αξίες, υποκειμενικότητα, ενδιαφέροντα και πολιτισμικά πλαίσια.
Ακραίος σχετικισμός
Υπάρχουν θέσεις που υποστηρίζουν ότι κάθε ανασύνθεση του παρελθόντος είναι πλήρως σχετική: δεν υπάρχει ένας αντικειμενικός “παρελθοντικός κόσμος” που ανακαλύπτουμε, αλλά ερμηνείες που αντανακλούν τη σύγχρονη κοινωνία και τις προκαταλήψεις της.[10] Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, ό,τι “βλέπουμε” στην αρχαιολογία είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα —το παρελθόν δεν είναι δυνατό να προσεγγιστεί ανεξάρτητα από τις σύγχρονες θεωρητικές επιλογές.
Μέτριος σχετικισμός / κριτικός πραγματισμός
Η πιο μετριασμένη άποψη αναγνωρίζει ότι η ανασύνθεση του παρελθόντος εμπεριέχει θεωρητικές και αξιακές επιλογές, αλλά είναι δυνατό —υπό προσεκτικούς όρους— να προσεγγίσουμε μία “καλύτερη” ή πιο τεκμηριωμένη ερμηνεία.[11]
Αυτές οι προσεγγίσεις δέχονται ότι η ερμηνεία είναι αναπόφευκτη, αλλά δεν ισχυρίζονται ότι “όλα ισοδυναμούν”. Eπιζητούν κριτήρια μεθοδολογικά, διαυγή επιχειρήματα και συνεκτικότητα μεταξύ υποθέσεων και δεδομένων. Ένα παράδειγμα τέτοιας στάσης είναι η προσπάθεια γεφύρωσης μεταξύ διαδικαστικής (processual) και ερμηνευτικής (interpretive) αρχαιολογίας — δηλαδή να αναγνωρίζουμε ότι χρειάζονται και ποσοτικές, και ποιοτικές προσεγγίσεις (Cochrane & Gardner, όπως αναφέρεται σε κριτικές).[12]
Ερμηνευτισμός, φιλοσοφική ερμηνεία και κριτική θεωρία
Μια πιο φιλοσοφικά “ερμηνευτική” προσέγγιση προσεγγίζει την αρχαιολογία ως ένα είδος γλώσσας ή κειμένου που απαιτεί ερμηνεία. Τα υλικά κατάλοιπα όχι απλώς “μιλούν”, αλλά πρέπει να διαβαστούν υπό ένα πρίσμα νοήματος, ιστορικότητας και συμβολισμού.[13] Η ερμηνευτική παράδοση (π.χ. θεμελιωμένη από τη φιλοσοφία των ανθρωπιστικών επιστημών) υπογραμμίζει ότι ο ερευνητής δεν είναι εξωτερικός παρατηρητής αλλά “μέρος του νοήματος” — είναι διαμεσολαβητής ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν.
Στο πλαίσιο της αρχαιολογίας, αυτό σημαίνει ότι οι ερμηνείες είναι πάντα ενταγμένες σε ένα ιστορικό-πολιτισμικό πλαίσιο, και ότι το έργο της ανασύνθεσης του παρελθόντος είναι διαλεκτικό. Ο ερευνητής “διαβάζει” τα αντικείμενα και τα συμφραζόμενα, ενώ αναγνωρίζει τις δικές του “προκατασκευές”.[14] Μια τέτοια στάση επιτρέπει επίσης να ενσωματώσουμε πτυχές όπως η πολλαπλότητα των φωνών (multivocality), η αναγνώριση της διαφοράς, και η ευαισθησία στους “από κάτω” παράγοντες.[15] Περαιτέρω, οι κριτικές θεωρίες (όπως φεμινισμός, αποαποικιακή θεωρία, κριτική κοινωνική θεωρία) αναδεικνύουν ότι η αρχαιολογία δεν είναι ουδέτερη. Η επιλογή τι να σκάψεις, πώς να το ερμηνεύσεις, ποια αφήγηση να υιοθετήσεις — όλα εμπλέκουν εξουσία, ιδεολογία, και ηγεμονικές αφηγήσεις.[16]
Ζητήματα ηθικής και αξιών στην αρχαιολογία
Δεν αρκεί να διερευνήσουμε μόνο ερωτήματα γνώσης. Στη φιλοσοφία της αρχαιολογίας υπάρχει ισχυρό ηθικό στοιχείο. Μερικά από τα κρίσιμα ζητήματα:
Κληρονομιά και ιδιοκτησία
Ποιος έχει το δικαίωμα στα αρχαιολογικά κατάλοιπα; Οι τοπικές κοινότητες, τα κράτη, οι μουσειακές αρχές; Πώς εξισορροπούνται τα δικαιώματα της έρευνας με τα πολιτισμικά δικαιώματα;[17]
Αποκατάσταση, συντήρηση και καταστροφή
Ποιές επεμβάσεις είναι δικαιολογημένες στο πεδίο; Πρέπει να αφήνουμε μια τοποθεσία «όπως βρέθηκε» ή να κάνουμε ανασκαφή με σκοπό την ανάδειξη; Ποιες αξίες καθορίζουν αυτά τα αποφάσεις;[18]
Πολιτική χρήση της αρχαιολογίας
Η αρχαιολογία συχνά χρησιμοποιείται για να νομιμοποιήσει εθνικούς μύθους, εδαφικές διεκδικήσεις ή πολιτισμικές αφηγήσεις. Πώς αντιμετωπίζουμε την πιθανότητα χειραγώγησης;[19]
Ανθρώπινα κατάλοιπα
Όταν ανασκάπτουμε πολυάριθμα ανθρώπινα λείψανα, ποιοι κανόνες ηθικής ισχύουν; Πρέπει να σεβόμαστε τις θρησκευτικές ή πολιτισμικές πεποιθήσεις για τους νεκρούς;[20]
Διαφάνεια και λογοδοσία
Πώς διασφαλίζεται ότι οι ερμηνείες είναι διαυγείς, ότι οι υποθέσεις δημοσιοποιούνται και ότι η αρχαιολογική πράξη έχει κοινωνική λογοδοσία;[21] Ένα τέτοιο ηθικό πλαίσιο δεν είναι “έξωθεν” προστιθέμενο, αλλά συνυπάρχει με τη μεθοδολογία και την ερμηνεία —οι αξίες εισέρχονται ήδη στον σχεδιασμό της έρευνας, στις υποθέσεις, στην επιλογή θεμάτων.[22]
Παραδείγματα ενσωμάτωσης θεωρίας και πρακτικής
Μπορούμε να δούμε παραδείγματα όπου εφαρμόζονται αυτές οι θεωρητικές και ηθικές κατευθύνσεις: Το έργο της Alison Wylie Thinking from Things εξετάζει πώς οι θεωρητικές υποθέσεις επηρεάζουν τον τρόπο που “βλέπουμε” τα αντικείμενα και πώς ενδεχομένως μπορούμε να οικοδομήσουμε πιο ευαίσθητες προσεγγίσεις.[23]
Έρευνες σύγχρονων αρχαιολογικών δεδομένων που κάνουν χρήση στατιστικών και μοντέλων (π.χ. Bayesian inference) συνδυάζουν ποσοτικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, αλλά εγείρουν το ζήτημα της δικαιολόγησης των υποθέσεων του μοντέλου.[24]
Η ένταξη τεχνικών μηχανικής μάθησης στην αρχαιολογία (όπως αναλύεται σε πρόσφατες μελέτες) φέρνει φιλοσοφικά ζητήματα για την “αυτόματη ερμηνεία” και τον κίνδυνο να επανεμφανίζονται “μαύρα κουτιά” στις ερμηνευτικές διαδικασίες.[25]
Αυτά τα παραδείγματα δείχνουν ότι η αρχαιολογία σήμερα βρίσκεται σε κατάσταση θεωρητικής έντασης. Οι τεχνολογίες και τα μοντέλα είναι διαθέσιμα, αλλά η φιλοσοφική σκέψη πρέπει να συνοδεύει την πρακτική, ώστε να διαφυλάσσεται η διαφάνεια, η τεκμηρίωση και η ηθική ευαισθησία.[26]
Προκλήσεις και μελλοντικές προοπτικές
Καθώς η αρχαιολογία εξελίσσεται, εμφανίζονται νέες προκλήσεις:
- Ψηφιακή τεχνολογία και big data: Η ψηφιοποίηση, η τρισδιάστατη απεικόνιση, τα GIS και οι αλγόριθμοι φέρνουν νέα ζητήματα για την αναπαράσταση, τον αλγοριθμικό “αφηγηματισμό” και την αξιοπιστία των υπολογιστικών μοντέλων.[27]
- Συμμετοχική αρχαιολογία και “κοινότητες ενδιαφέροντος”: Πώς ενσωματώνουμε τις τοπικές κοινότητες στη διαδικασία, να αποφύγουμε αποικιακές πρακτικές;[28]
- Αναστοχαστική αρχαιολογία (reflexive archaeology): Ο αρχαιολόγος πρέπει να είναι ενήμερος για το πώς οι δικές του αξίες, υποθέσεις και στάσεις επηρεάζουν την έρευνα.[29]
- Διαθεματικότητα και διεπιστημονικότητα: Η αρχαιολογία αναγκάζεται να συνομιλήσει με τη βιολογία, τη χημεία, τις ανθρωπιστικές επιστήμες —πώς να γεφυρώσουμε τις μεθόδους και τα θεωρητικά πλαίσια;[30]
- Θεωρία του αντικειμένου και νέα ρεύματα: Η αναδυόμενη “οντολογία των πραγμάτων” (object-oriented ontology) και η θεωρία της “μη ανθρώπινης δράσης” (nonhuman agency) μπορούν να προσφέρουν νέες κατευθύνσεις, αξιοποιώντας το ότι τα αντικείμενα δεν είναι παθητικά, αλλά έχουν ενεργό ρόλο στην αφήγηση του παρελθόντος.[31]
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η φιλοσοφία της αρχαιολογίας πρέπει να παραμείνει κριτική, ερωτηματική, και ανοιχτή σε καινοτομίες.[32]
Παραπομπές
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 1–4.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 2–3.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 24–26.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 5.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 8–12.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 24–28.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 83–87.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 5–6.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 12–15.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 16–17.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 200–205.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 200–202.
- ↑ Olsen et al. 2012, 50–52.
- ↑ Olsen et al. 2012, 21–23.
- ↑ Ross et al. 2017, 95–97.
- ↑ Carman 2017, 135–137.
- ↑ Ross et al. 2017, 90–92.
- ↑ Carman 2017, 132–133.
- ↑ Carman 2017, 135–138.
- ↑ Ross et al. 2017, 96–97.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 210–212.
- ↑ Carman 2017, 130–131.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 45–48.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 170–175.
- ↑ Hermon and Vassallo 2021, 1095–1097.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 210–213.
- ↑ Hermon and Vassallo 2021, 1092–1094.
- ↑ Ross et al. 2017, 98–100.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 210–212.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 200–205.
- ↑ Olsen et al. 2012, 133–135.
- ↑ Chapman and Wylie 2016, 213–215.
Βιβλιογραφία
- Carman, John. 2017. “The Politics of the Past.” In Key Concepts in Public Archaeology, edited by Gabriel Moshenska, 129–144. London: UCL Press. https://www.uclpress.co.uk/products/87652
- Chapman, Robert, and Alison Wylie. 2016. Evidential Reasoning in Archaeology. London: Bloomsbury Academic. https://www.bloomsburycollections.com/book/evidential-reasoning-in-archaeology/
- Hermon, Sorin, and Valentina Vassallo. 2021. “Artificial Intelligence in Archaeology: The New Challenges.” Open Archaeology 7 (1): 1090–1103. https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/opar-2021-0179/html
- Olsen, Bjørnar, Michael Shanks, Timothy Webmoor, and Christopher Witmore. 2012. Archaeology: The Discipline of Things. Berkeley: University of California Press. https://www.luminosoa.org/site/books/m/10.1525/luminos.4/
- Ross, Anne, Sean Ulm, and Jill Reid. 2017. “Indigenous Archaeologies: Australian Perspectives.” In Key Concepts in Public Archaeology, edited by Gabriel Moshenska, 87–102. London: UCL Press. https://www.uclpress.co.uk/products/87652
