Εργαλείο: Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων

Από archaeology
Πήδηση στην πλοήγησηΠήδηση στην αναζήτηση
← Παλαιότερη επεξεργασίαΝεότερη επεξεργασία →
ΟπτικήΚώδικας wiki
Papageorgiou (συζήτηση | συνεισφορές)
271 επεξεργασίες
Χωρίς σύνοψη επεξεργασίας
Papageorgiou (συζήτηση | συνεισφορές)
271 επεξεργασίες
Γραμμή 10: Γραμμή 10:


==Είδη εργαλείων==
==Είδη εργαλείων==
[[File:Bicycle multi-tool.JPG|thumb|220px|Πολυεργαλείο ποδηλάτου]]
Τα εργαλεία στην ανθρώπινη εξέλιξη μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε χειροποίητα, γνωστικά και ψηφιακά, αντανακλώντας την πρόοδο από φυσικές κατασκευές σε νοητικές και τεχνολογικές επεκτάσεις. Τα χειροποίητα εργαλεία, όπως τα λίθινα της Ολντυοβάν και της Αχελαίας περιόδου, περιλαμβάνουν απλούς πελεκημένους λίθους και πιο σύνθετους χειροπελέκεις που απαιτούν χειρωνακτική επιδεξιότητα και ιεραρχικές ακολουθίες ενεργειών, βασισμένες σε υλικά όπως πέτρα και ξύλο για κοπή και επεξεργασία<ref>Stout & Chaminade 2012, 78.</ref>. Αυτά τα εργαλεία, που προέκυψαν από τυχαίες αλυσίδες αποκολλήσεων και μηχανισμούς θραύσης, δείχνουν αρχική γνωστική σημασία χωρίς απαραίτητα σύνθετο σχεδιασμό, όπως φαίνεται από πειραματικές αναπαραγωγές που παράγουν λίθινα εργαλεία<ref>Moore 2016, n.p.</ref>. Τα γνωστικά εργαλεία επεκτείνουν την ανθρώπινη νοημοσύνη μέσω ικανοτήτων όπως η αιτιολογική λογική, η αναπαράσταση λειτουργίας και ο εκτελεστικός έλεγχος, που επιτρέπουν την κατανόηση μηχανισμών και τον προγραμματισμό πολυεπίπεδων ενεργειών, διαφοροποιώντας τα ανθρώπινα εργαλεία από αυτά των πρωτευόντων<ref>Vaesen 2012, 205.</ref>. Επιπλέον, κοινωνικές ικανότητες όπως η μάθηση και η διδασκαλία ενισχύουν την [[πολιτισμός|πολιτιστική μετάδοση]], μετατρέποντας τα εργαλεία σε γνωστικά βοηθήματα για συνεργασία και καινοτομία<ref>Vaesen 2012, 220.</ref>. Τα ψηφιακά εργαλεία, όπως [[ηλεκτρονικός υπολογιστής|υπολογιστές]], [[τεχνητή νοημοσύνη]] (AI) και [[εικονική πραγματικότητα]] (VR), αντιπροσωπεύουν σύγχρονες επεκτάσεις που μεταμορφώνουν την [[κοινωνία]] μέσω ψηφιακών επαναστάσεων από τα μέσα του 20ού αιώνα, επιτρέποντας αποθήκευση γνώσης, αυτοματοποιημένη ανάλυση και υβριδική νοημοσύνη, αν και με κινδύνους όπως η υπερφόρτωση πληροφοριών και η μειωμένη προσοχή<ref>Munezero & Kováč 2024, n.p.</ref>. Αυτές οι κατηγορίες δείχνουν μια συνεχή εξέλιξη, σύμφωνα με την οποία τα εργαλεία όχι μόνο διευκολύνουν φυσικές εργασίες, αλλά και ενισχύουν νοητικές και κοινωνικές λειτουργίες.
Τα εργαλεία στην ανθρώπινη εξέλιξη μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε χειροποίητα, γνωστικά και ψηφιακά, αντανακλώντας την πρόοδο από φυσικές κατασκευές σε νοητικές και τεχνολογικές επεκτάσεις. Τα χειροποίητα εργαλεία, όπως τα λίθινα της Ολντυοβάν και της Αχελαίας περιόδου, περιλαμβάνουν απλούς πελεκημένους λίθους και πιο σύνθετους χειροπελέκεις που απαιτούν χειρωνακτική επιδεξιότητα και ιεραρχικές ακολουθίες ενεργειών, βασισμένες σε υλικά όπως πέτρα και ξύλο για κοπή και επεξεργασία<ref>Stout & Chaminade 2012, 78.</ref>. Αυτά τα εργαλεία, που προέκυψαν από τυχαίες αλυσίδες αποκολλήσεων και μηχανισμούς θραύσης, δείχνουν αρχική γνωστική σημασία χωρίς απαραίτητα σύνθετο σχεδιασμό, όπως φαίνεται από πειραματικές αναπαραγωγές που παράγουν λίθινα εργαλεία<ref>Moore 2016, n.p.</ref>. Τα γνωστικά εργαλεία επεκτείνουν την ανθρώπινη νοημοσύνη μέσω ικανοτήτων όπως η αιτιολογική λογική, η αναπαράσταση λειτουργίας και ο εκτελεστικός έλεγχος, που επιτρέπουν την κατανόηση μηχανισμών και τον προγραμματισμό πολυεπίπεδων ενεργειών, διαφοροποιώντας τα ανθρώπινα εργαλεία από αυτά των πρωτευόντων<ref>Vaesen 2012, 205.</ref>. Επιπλέον, κοινωνικές ικανότητες όπως η μάθηση και η διδασκαλία ενισχύουν την [[πολιτισμός|πολιτιστική μετάδοση]], μετατρέποντας τα εργαλεία σε γνωστικά βοηθήματα για συνεργασία και καινοτομία<ref>Vaesen 2012, 220.</ref>. Τα ψηφιακά εργαλεία, όπως [[ηλεκτρονικός υπολογιστής|υπολογιστές]], [[τεχνητή νοημοσύνη]] (AI) και [[εικονική πραγματικότητα]] (VR), αντιπροσωπεύουν σύγχρονες επεκτάσεις που μεταμορφώνουν την [[κοινωνία]] μέσω ψηφιακών επαναστάσεων από τα μέσα του 20ού αιώνα, επιτρέποντας αποθήκευση γνώσης, αυτοματοποιημένη ανάλυση και υβριδική νοημοσύνη, αν και με κινδύνους όπως η υπερφόρτωση πληροφοριών και η μειωμένη προσοχή<ref>Munezero & Kováč 2024, n.p.</ref>. Αυτές οι κατηγορίες δείχνουν μια συνεχή εξέλιξη, σύμφωνα με την οποία τα εργαλεία όχι μόνο διευκολύνουν φυσικές εργασίες, αλλά και ενισχύουν νοητικές και κοινωνικές λειτουργίες.


Αναθεώρηση της 19:18, 15 Νοεμβρίου 2025

Προϊστορικά λίθινα εργαλεία ηλικίας άνω των 10.000 ετών, που βρέθηκαν στο σπήλαιο Les Combarelles, Γαλλία

Το εργαλείο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της ανθρώπινης εξέλιξης, από τα πρώτα λίθινα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν πριν από εκατομμύρια χρόνια μέχρι τα σύγχρονα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης. Η ανθρώπινη ιστορία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη εργαλείων, τα οποία όχι μόνο διευκόλυναν την επιβίωση αλλά και διαμόρφωσαν την πολιτιστική, κοινωνική και γνωστική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Από τα απλά λίθινα εργαλεία της Παλαιολιθικής περιόδου, που μαρτυρούν την αρχή της τεχνολογικής καινοτομίας, μέχρι τα ρομποτικά συστήματα και την AI στη σύγχρονη ιατρική, τα εργαλεία αντικατοπτρίζουν την αύξουσα πολυπλοκότητα της ανθρώπινης σκέψης[1]. Η ανάλυση υποδεικνύει ότι η τεχνολογική πρόοδος ακολουθεί μια αθροιστική πορεία, όπου απλές ανακαλύψεις προηγούνται των πλέον σύνθετων[2].

Ιστορία των εργαλείων

Η ιστορία των εργαλείων ξεκινά πριν από περίπου 3,3 εκατομμύρια χρόνια, με τα πρώτα πέτρινα όργανα που βρέθηκαν στο Λομέκβι 3 στην Κένυα. Αυτά τα εργαλεία, γνωστά ως Ολντοβάν, αντιπροσωπεύουν την αρχή της ανθρώπινης τεχνολογίας, όταν ανθρωπίδες, όπως ο Homo habilis, χρησιμοποιούσαν απλές μεθόδους για να σπάσουν πέτρες και να δημιουργήσουν κοφτερές ακμές για κοπή και ξύσιμο[3]. Η τεχνική αυτή βασιζόταν σε ιεραρχικές ακολουθίες ενεργειών, με έξι επίπεδα φωλιάσματος, όπου η επιλογή στόχου και η επανάληψη χτυπημάτων αποτελούσαν βασικά στοιχεία. Αυτή η δομή δείχνει ότι ακόμα και στα πρώιμα στάδια, υπήρχε μια μορφή σχεδιασμού και προγραμματισμού, που συνδέεται με την εξέλιξη της γνωστικής ικανότητας[4].

Με την πάροδο του χρόνου, η τεχνολογία εξελίχθηκε στην Αχελαία περίοδο, περίπου 1,6 εκατομμύρια χρόνια πριν, όπου εισήχθησαν πιο σύνθετα εργαλεία όπως οι χειροπελέκεις (handaxes). Αυτά τα εργαλεία απαιτούσαν μεγαλύτερη ακρίβεια και ιεραρχία εννέα επιπέδων, με επιμέρους στόχους για την προετοιμασία πλατφορμών και την τελική διαμόρφωση[5] Η μετάβαση από την Ολντοβάν στην Αχελαία τεχνολογία δείχνει μια αθροιστική πολιτιστική εξέλιξη, σύμφωνα με την οποία οι καινοτομίες βασίζονταν σε προηγούμενες γνώσεις, όπως η χρήση μαλακών σφυριών για λεπτότερα χτυπήματα. Αυτή η πρόοδος συνδέεται με αλλαγές στον εγκέφαλο, όπως η αύξηση του μεγέθους και η ανάπτυξη του μετωπιαίου λοβού, που υποστήριζαν πιο σύνθετες ιεραρχικές διεργασίες[6]. Επιπλέον, μελέτες δείχνουν ότι η δυσκολία κατασκευής αυξανόταν, με τεχνικές όπως η τεχνική Λεβαλλουά να απαιτούν υψηλή ακρίβεια και προγραμματισμό, όπως φαίνεται από πειράματα που μετρούν χρόνο χτυπήματος και μέγεθος πλατφόρμας[7].

Η εξελικτική ανάλυση των λίθινων εργαλείων αποκαλύπτει ότι, όπως και στα βιολογικά είδη, υπάρχει μετάδοση χαρακτηριστικών –εδώ ιδεών και σχεδίων– που οδηγεί σε διαφοροποίηση και πολυπλοκότητα[8]. Για παράδειγμα, οι λίθινες αιχμές (projectile points) της Παλαιοϊνδιανικής περιόδου στη Βόρεια Αμερική δείχνουν εξέλιξη μέσω επιλογής, με παραλλαγές σε μέγεθος και μορφή που μεταδίδονταν πολιτιστικά. Αυτή η προσέγγιση, βασισμένη σε γεωμετρική μορφομετρία, επιτρέπει την κατανόηση της ρυθμικής και τρόπου εξέλιξης, παρόμοια με την παλαιοντολογία[9].

Είδη εργαλείων

Πολυεργαλείο ποδηλάτου

Τα εργαλεία στην ανθρώπινη εξέλιξη μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε χειροποίητα, γνωστικά και ψηφιακά, αντανακλώντας την πρόοδο από φυσικές κατασκευές σε νοητικές και τεχνολογικές επεκτάσεις. Τα χειροποίητα εργαλεία, όπως τα λίθινα της Ολντυοβάν και της Αχελαίας περιόδου, περιλαμβάνουν απλούς πελεκημένους λίθους και πιο σύνθετους χειροπελέκεις που απαιτούν χειρωνακτική επιδεξιότητα και ιεραρχικές ακολουθίες ενεργειών, βασισμένες σε υλικά όπως πέτρα και ξύλο για κοπή και επεξεργασία[10]. Αυτά τα εργαλεία, που προέκυψαν από τυχαίες αλυσίδες αποκολλήσεων και μηχανισμούς θραύσης, δείχνουν αρχική γνωστική σημασία χωρίς απαραίτητα σύνθετο σχεδιασμό, όπως φαίνεται από πειραματικές αναπαραγωγές που παράγουν λίθινα εργαλεία[11]. Τα γνωστικά εργαλεία επεκτείνουν την ανθρώπινη νοημοσύνη μέσω ικανοτήτων όπως η αιτιολογική λογική, η αναπαράσταση λειτουργίας και ο εκτελεστικός έλεγχος, που επιτρέπουν την κατανόηση μηχανισμών και τον προγραμματισμό πολυεπίπεδων ενεργειών, διαφοροποιώντας τα ανθρώπινα εργαλεία από αυτά των πρωτευόντων[12]. Επιπλέον, κοινωνικές ικανότητες όπως η μάθηση και η διδασκαλία ενισχύουν την πολιτιστική μετάδοση, μετατρέποντας τα εργαλεία σε γνωστικά βοηθήματα για συνεργασία και καινοτομία[13]. Τα ψηφιακά εργαλεία, όπως υπολογιστές, τεχνητή νοημοσύνη (AI) και εικονική πραγματικότητα (VR), αντιπροσωπεύουν σύγχρονες επεκτάσεις που μεταμορφώνουν την κοινωνία μέσω ψηφιακών επαναστάσεων από τα μέσα του 20ού αιώνα, επιτρέποντας αποθήκευση γνώσης, αυτοματοποιημένη ανάλυση και υβριδική νοημοσύνη, αν και με κινδύνους όπως η υπερφόρτωση πληροφοριών και η μειωμένη προσοχή[14]. Αυτές οι κατηγορίες δείχνουν μια συνεχή εξέλιξη, σύμφωνα με την οποία τα εργαλεία όχι μόνο διευκολύνουν φυσικές εργασίες, αλλά και ενισχύουν νοητικές και κοινωνικές λειτουργίες.

Το εργαλείο ως φιλοσοφική έννοια

Το εργαλείο, ως φιλοσοφική έννοια, υπερβαίνει την απλή υλική του διάσταση και αναδεικνύεται ως επέκταση της ανθρώπινης ύπαρξης και νοημοσύνης, διαμορφώνοντας την αλληλεπίδραση με τον κόσμο και θέτοντας ερωτήματα περί ουδετερότητας και ηθικής. Σύμφωνα με τον Heidegger, η τεχνολογία, και κατ' επέκτασιν τα εργαλεία, δεν είναι ουδέτερα μέσα αλλά αποκαλύπτουν τον κόσμο μέσα από το "Gestell" (ενκατάσταση)[15], μετατρέποντας τα πάντα σε πόρους προς εκμετάλλευση, κάτι που αλλοιώνει την ανθρώπινη σχέση με το "Είναι" και προκαλεί αποξένωση από τη φύση[16]. Αυτή η άποψη αναιρεί την ουδετερότητα, καθώς τα εργαλεία ενσωματώνουν αξίες και προθέσεις, όπως φαίνεται από παραδείγματα όπου τα τέχνεργα και οι κατασκευές ενσωματώνουν ηθικές διαστάσεις, π.χ. γέφυρες που αποκλείουν ομάδες πληθυσμού ή κάμερες που ενισχύουν ανισότητες, δείχνοντας ότι τα εργαλεία είναι φορτισμένα με αξίες από τον σχεδιασμό τους ήδη[17].

Στη σύγχρονη φιλοσοφία Τα “εργαλεία” ως απλά αντικείμενα που χρησιμοποιεί κάποιος διακρίνονται από το “tooling”, δηλαδή τη σχέση και δυναμική που δημιουργείται όταν ένα υποκείμενο χρησιμοποιεί ένα εργαλείο και «ενσωματώνεται» με αυτό. Όταν χρησιμοποιούμε ένα εργαλείο, το εργαλείο γίνεται προέκταση του σώματος μας. Το ενοποιημένο συστήμα σώμα–αντικείμενο (body–object systems) επιτρέπει νέες μορφές δράσης, δηλαδή «νέες βαθμίδες ελευθερίας».[18]. Στο πλαίσιο του σχεδιασμού, τα εργαλεία μεσολαβούν στις ανθρώπινες σχέσεις μέσω θεωριών όπως η μεσολάβηση (mediation theory), όπου επηρεάζουν φυσικά, γνωστικά και κοινωνικά επίπεδα, προάγοντας μία "πρακτικό στροφή" όπου η φιλοσοφία δοκιμάζεται μέσω σχεδιαστικών παρεμβάσεων για καλύτερη κατανόηση των επιπτώσεων[19]. Τελικά, το εργαλείο ως έννοια αποκαλύπτει την αμφισημία της τεχνολογίας, δηλαδή ως επέκταση της ανθρώπινης ικανότητας αλλά και ως πηγή ηθικών διλημμάτων, απαιτώντας κριτική προσέγγιση για υπεύθυνη χρήση.

Γνωστικές επιπτώσεις

Η χρήση εργαλείων δεν ήταν απλώς πρακτική, αλλά διαμόρφωσε την ανθρώπινη γνώση. Η κατασκευή λίθινων εργαλείων απαιτούσε δεξιότητες όπως η ακρίβεια, η περίπλοκη σκέψη και η επιτυχία, όπως μετρήθηκαν σε πειράματα με τέσσερεις τεχνολογίες: discoidal, handaxe, Levallois και prismatic blade[20] Η prismatic blade αποδείχθηκε η πιο δύσκολη, με μεγαλύτερο χρόνο χτυπήματος (0,77 δευτερόλεπτα) και υψηλό ποσοστό σφαλμάτων (27,22%), υποδεικνύοντας ανάγκη για προχωρημένη γνωστική ιεραρχία. Αυτή η δυσκολία συνδέεται με εξελικτικές αλλαγές, όπως η ενίσχυση των αντιχείρων και η αύξηση του εγκεφάλου, που επέτρεψαν μεγαλύτερη επιδεξιότητα[21].

Παράλληλα, η πολιτιστική εξέλιξη των εργαλείων δείχνει αύξουσα πολυπλοκότητα, με ρυθμούς που μπορεί να είναι εκθετικοί, όπως φαίνεται από την ανάλυση ιεραρχιών ενεργειών[22]. Αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ γνωστικής εξέλιξης και τεχνολογίας δημιουργεί βιοπολιτιστική ανατροφοδότηση, όπου τα εργαλεία ενισχύουν την κοινωνική μάθηση και την πρακτική. Για παράδειγμα, η μετάδοση δεξιοτήτων σε μαθητευόμενους, όπως στους σύγχρονους κατασκευαστές εργαλείων, απαιτεί κοινωνικούς μηχανισμούς που υπήρχαν ήδη στην Παλαιολιθική. [23] Επιπλέον, η εξελικτική θεωρία εφαρμόζεται στα εργαλεία ως "φαινοτύπους", όπου η παραλλαγή ανταποκρίνεται σε λειτουργικούς και κοινωνικούς παράγοντες, όπως η προσαρμογή σε διαφορετικά θηράματα[24]. Η ανακάλυψη των εργαλείων ακολούθησε μια αναπόφευκτη σειρά, με απλούς λίθους να προηγούνται των σύνθετων, λόγω των ιδιοτήτων των υλικών και της συσσώρευσης γνώσης[25] Αυτή η πρόοδος δεν ήταν τυχαία, αλλά καθοδηγούμενη από την ανθρώπινη περιέργεια και ανάγκη, οδηγώντας σε κοινωνικές αλλαγές όπως η γεωργία και η μεταφορά.

Σύγχρονα εργαλεία

Στη σύγχρονη εποχή, τα εργαλεία έχουν εξελιχθεί από χειροποίητα σε ψηφιακά και ρομποτικά, με την τεχνητή νοημοσύνη (AI) να αντιπροσωπεύει το αποκορύφωμα. Η ανθρώπινη εξέλιξη βασίζεται σε όργανα, από μαχαίρια και βελόνες στην αρχαία χειρουργική μέχρι λέιζερ, ενδοσκόπια και ρομπότ σήμερα[26]. Στην αγγειακή χειρουργική, η AI χρησιμοποιεί βαθιά μάθηση για να παρακολουθεί ασθενείς, να προβλέπει κινδύνους και να βελτιώνει την ερμηνεία απεικονίσεων. Τα συστήματα AI παρέχουν συστάσεις βασισμένες σε δεδομένα, βοηθώντας σε σύνθετες ανατομίες και βελτιώνοντας τα αποτελέσματα[27].

Ωστόσο, η AI δεν αντικαθιστά τον άνθρωπο. Ενισχύει την ακρίβεια μέσω της διαδικασίας της αυτοαξιολόγησης, αλλά απαιτεί ηθική διαχείριση, όπως η προστασία δεδομένων και η διασφάλιση ποικιλομορφίας στα datasets[28]. Τα ρομπότ βοηθούν σε επικίνδυνες επεμβάσεις, συνδυάζοντας ανθρώπινη εμπειρία με μηχανική ακρίβεια για βέλτιστη ασφάλεια. Αυτή η εξέλιξη δείχνει πώς τα εργαλεία συνεχίζουν να μεταμορφώνουν την κοινωνία, από την επιβίωση στην καινοτομία[29]. Σε σύγκριση με τα παλαιολιθικά εργαλεία, η AI αντιπροσωπεύει μια νέα ιεραρχία, όπου η πολυπλοκότητα αυξάνεται εκθετικά, όπως προέβλεψαν παλαιότερες μελέτες[30]

Η εξέλιξη των εργαλείων από τα λίθινα εργαλεία στην AI αποκαλύπτει μια συνεχή πορεία αθροιστικής καινοτομίας, που διαμορφώνει την ανθρώπινη γνώση και κοινωνία. Από την Ολντοβάν στην πρισματική λεπίδα, η δυσκολία και η ιεραρχία αυξήθηκαν, αντανακλώντας γνωστικές αλλαγές[31]. Σήμερα, η AI επεκτείνει αυτή την κληρονομιά, αλλά απαιτεί ηθική προσέγγιση[32] Εδώ υπογραμμίζεται η αναγκαιότητα κατανόησης της ιστορίας για το μέλλον, με τα εργαλεία να παραμένουν καταλύτες προόδου.

Παραπομπές

  1. ↑ Stout 2011, 1050.
  2. ↑ Forrester 2016, n.p.
  3. ↑ Stout 2011, 1052.
  4. ↑ Stout 2011, 1054.
  5. ↑ Stout 2011, 1055.
  6. ↑ Stout 2011, 1059.
  7. ↑ McCall et al. 2022, n.p.
  8. ↑ Shott 2011, 435.
  9. ↑ Shott 2011, 443.
  10. ↑ Stout & Chaminade 2012, 78.
  11. ↑ Moore 2016, n.p.
  12. ↑ Vaesen 2012, 205.
  13. ↑ Vaesen 2012, 220.
  14. ↑ Munezero & Kováč 2024, n.p.
  15. ↑ Το Gestell είναι ένας όρος του Heidegger που σημαίνει τον θεμελιώδη τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη τεχνική “στήνει”, “πλαισιώνει” και “εγκαθιστά” τον κόσμο, ώστε να εμφανίζεται ως αποθήκη πόρων προς χρήση. Δεν είναι εργαλείο ούτε πράγμα, είναι τρόπος αποκάλυψης του κόσμου.
  16. ↑ Heidegger 1977, 20.
  17. ↑ Franssen et al. 2009, n.p.
  18. ↑ Dani & Ramsey 2025, 194.
  19. ↑ Eggink & Dorrestijn 2018, 194.
  20. ↑ McCall et al. 2022, n.p.
  21. ↑ McCall et al. 2022, n.p.
  22. ↑ Stout 2011, 1059.
  23. ↑ Stout 2011, 1060.
  24. ↑ Shott 2011, 439.
  25. ↑ Forrester 2016, n.p.
  26. ↑ Anonymous 2023, n.p.
  27. ↑ Anonymous 2023, n.p.
  28. ↑ Anonymous 2023, n.p.
  29. ↑ Anonymous 2023, n.p.
  30. ↑ Stout 2011, 1059.
  31. ↑ McCall et al. 2022, n.p.
  32. ↑ Anonymous 2023, n.p.

Βιβλιογραφία

Ανακτήθηκε από «https://archaeology.archive.gr/mediawiki-1.44.0/index.php?title=Εργαλείο&oldid=1673»