Παλαιοντολογία

Από archaeology
Πήδηση στην πλοήγησηΠήδηση στην αναζήτηση
Η γεωλογική χρονική κλίμακα, αναλογικά αναπαρίσταται ως λογαριθμική σπείρα με ορισμένα σημαντικά γεγονότα στην ιστορία της Γης. Ένα megaannus (Ma) αντιπροσωπεύει ένα εκατομμύριο (106) χρόνια.
Οι σκελετοί ανθρωποειδών, εξελικτικών απογόνων ενός κοινού προγόνου

Η παλαιοντολογία (palaeontology) είναι ένας από τους βασικότερους κλάδους των γεωεπιστημών, η επιστήμη που μελετά οργανισμούς ή υπολείμματα οργανισμών που έζησαν κατά το παρελθόν στη γη και τα οποία κλείστηκαν και διατηρήθηκαν μέσα σε γεωλογικά στρώματα[1]. Μελετά την ιστορία της ζωής στη Γη, από τις απαρχές της έως τα σύγχρονα οικοσυστήματα[2]. Η έρευνα βασίζεται κυρίως στη μελέτη απολιθωμάτων, δηλαδή υπολειμμάτων ή ιχνών ζωντανών οργανισμών που διατηρήθηκαν μέσα σε πετρώματα[3]. Τα απολιθώματα λειτουργούν ως οι πρωτογενείς πηγές πληροφοριών μέσα από τις οποίες οι επιστήμονες ανασυνθέτουν βιολογικές, οικολογικές και περιβαλλοντικές διεργασίες που διαμόρφωσαν τον πλανήτη σε βάθος δισεκατομμυρίων ετών[4]. Η παλαιοντολογία αποτελεί επομένως μια διεπιστημονική επιστήμη: συνδυάζει στοιχεία γεωλογίας, βιολογίας, οικολογίας, εξελικτικής θεωρίας και κλιματολογίας, ώστε να προσεγγίσει τη δυναμική της ζωής και των οικοσυστημάτων στον γεωλογικό χρόνο[5].

Η σημασία της παλαιοντολογίας δεν περιορίζεται στην περιγραφή εξαφανισμένων μορφών ζωής[6]. Αντιθέτως, συμβάλλει στην κατανόηση θεμελιωδών εννοιών όπως η εξελικτική διαφοροποίηση, οι μαζικές εξαφανίσεις, οι περιβαλλοντικές μεταβολές και η αλληλεπίδραση οργανισμών–περιβάλλοντος[7]. Επιπλέον, παρέχει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τη γένεση και τη λειτουργία της βιόσφαιρας, καθώς και για το πώς αυτή διαμορφώθηκε από βιολογικές και γεωλογικές διεργασίες[8].

Το αντικείμενο της παλαιοντολογίας και η μελέτη των απολιθωμάτων

Η παλαιοντολογία ορίζεται ως η επιστήμη που μελετά την εμφάνιση και την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη, εξετάζοντας αρχαία φυτά και ζώα, αλλά και γενικότερα οργανισμούς που έζησαν στο παρελθόν[9]. Η μελέτη αυτή βασίζεται στα απολιθώματα, δηλαδή οργανικά υπολείμματα που διατηρήθηκαν εν μέρει ή πλήρως μέσα σε γεωλογικά υλικά[10]. Η ποικιλία των απολιθωμάτων περιλαμβάνει σκελετικά στοιχεία, κελύφη, απολιθωμένες ουσίες, αποτυπώματα, ιχνογενή κατάλοιπα, ακόμη και χημικά ίχνη που υποδηλώνουν την παρουσία αρχαίας ζωής[11].

Η παλαιοντολογία, ως διεπιστημονική επιστήμη, βασίζεται σε απολιθώματα για να ανασυνθέσει την ιστορία της ζωής, ενσωματώνοντας γεωλογία, βιολογία και άλλους κλάδους, ενώ συμβάλλει σε κατανόηση εξέλιξης, εξαφανίσεων και περιβαλλοντικών αλλαγών πέρα από απλή περιγραφή εξαφανισμένων ειδών.

Η παλαιοντολογία αξιοποιεί τα απολιθώματα για να ανασυνθέσει την ποικιλία και την οργάνωση της αρχαίας ζωής, καλύπτοντας χρονολογικά περίπου 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια γεωλογικής ιστορίας[12]. Τα απολιθώματα περιλαμβάνουν τόσο απομεινάρια σωμάτων (όπως οστά, βαλβίδες, κελύφη) όσο και ίχνη δραστηριότητας (όπως ίχνη πορείας ή λαγούμια), προσφέροντας σημαντικά δεδομένα για την εξέλιξη, τα περιβάλλοντα και τη δομή αρχαίων οικοσυστημάτων. Η μελέτη τους επιτρέπει την αναγνώριση των βαθιών μεταβολών που οδήγησαν από απλούς μονοκύτταρους οργανισμούς σε πολύπλοκες βιοκοινότητες[13].

Τα παλαιότερα γνωστά απολιθώματα περιλαμβάνουν στρωματολίτες ηλικίας περίπου 3,5 δισεκατομμυρίων ετών, οι οποίοι μαρτυρούν την παρουσία κυανοβακτηρίων —μικροοργανισμών που διαμόρφωσαν την ατμόσφαιρα και συνέβαλαν στην αύξηση του οξυγόνου μέσω φωτοσύνθεσης[14]. Η εξέλιξη της ζωής συνεχίστηκε στους ωκεανούς, με την εμφάνιση πολυκύτταρων οργανισμών κατά την εδιακαρανική περίοδο (635–542 εκατ. χρόνια πριν), όπως το Charnia, ένα από τα πρώτα πολύπλοκα μαλακόσωμα είδη[15].

Ιστορική εξέλιξη της παλαιοντολογίας

Η αδημοσίευτη απεικόνιση του Cuvier το 1812 για το εξαφανισμένο θηλαστικό Anoplotherium

Η παλαιοντολογία ως επιστήμη διαμορφώθηκε σταδιακά, ιδιαίτερα από τα τέλη του 18ου αιώνα. Η αφετηρία της τοποθετείται στο έργο του Ζορζ Κυβιέ (Georges Cuvier), ο οποίος το 1796 υποστήριξε, μέσω συγκριτικής ανατομίας, ότι τα μαμούθ αποτελούσαν εξαφανισμένα είδη[16]. Η αναγνώριση της εξαφάνισης ως φυσικού φαινομένου υπήρξε θεμελιώδης για την κατανόηση της γεωλογικής ιστορίας.

Κατά τον 19ο αιώνα, σημαντική ήταν η συμβολή της Mary Anning, η οποία ανακάλυψε απολιθώματα Ιχθυόσαυρων το 1811, και του William Smith, ο οποίος χρησιμοποίησε τα απολιθώματα ως δείκτες χρονολόγησης και θεμελίωσε τη βιοστρωματογραφία στο διάστημα 1816–1819[17].

Η περίοδος 1869–1890 χαρακτηρίστηκε από τους «πολέμους των οστών» μεταξύ των Othniel Charles Marsh και Edward Drinker Cope, οι οποίοι ανακάλυψαν πληθώρα νέων ειδών, όπως ο Στεγόσαυρος (Stegosaurus), αλλά άφησαν πίσω τους και επιστημονικά λάθη λόγω της έντονης αντιπαλότητάς τους[18]. Το 1909, ο Charles Doolittle Walcott ανακάλυψε το Burgess Shale, ένα εμβληματικό απολιθωμένο σύνολο, που αποκάλυψε εντυπωσιακή ποικιλία ζωικών μορφών του Κάμβριου[19].

Κατά τη δεκαετία του 1960, η «Αναγέννηση των Δεινοσαύρων» που πυροδότησε ο John Ostrom[20] οδήγησε σε ριζική επανερμηνεία των δεινοσαύρων ως ενεργών, πιθανώς θερμόαιμων οργανισμών, θεμελιώνοντας σύγχρονες εξελικτικές προσεγγίσεις[21]. Στον 21ο αιώνα, νέες τεχνικές όπως η κλαδιστική και η ανάλυση αρχαίου DNA εμπλουτίζουν το ερευνητικό πεδίο[22].

Μέθοδοι μελέτης και διατήρησης απολιθωμάτων

Απολίθωμα Onychocrinus exculptus

Η παλαιοντολογική έρευνα συνδυάζει μεθόδους πεδίου και εργαστηρίου. Η εργασία πεδίου περιλαμβάνει τη χρήση εργαλείων όπως σφυριά, φακούς, GPS και λεπτά εργαλεία για προσεκτική αποκάλυψη απολιθωμάτων, ενώ στο εργαστήριο εφαρμόζονται τεχνικές ανάλυσης όπως απεικονιστικές μέθοδοι, μικροσκοπία και ισοτοπική ανάλυση[23].

Η διατήρηση των απολιθωμάτων εξαρτάται από ποικίλες διεργασίες:

  • τη δημιουργία καλουπιών, όταν ο οργανισμός διαλύεται αφήνοντας αποτύπωμα,
  • τη δημιουργία ρίψεων, όταν το καλούπι πληρώνεται με ορυκτά. Η ρίψη είναι ένα τρισδιάστατο αντίγραφο του αρχικού οργανισμού ή μέρους του, το οποίο σχηματίζεται μέσα στο καλούπι που άφησε ο οργανισμός όταν αποσυντέθηκε.
  • την καρβονίωση (ανθράκωση), που διατηρεί λεπτά φιλμ μαλακών ιστών,
  • και τη λιθοποίηση[24], η ορυκτολογική αντικατάσταση οργανικού υλικού. Οι καλύτερες συνθήκες διατήρησης συνδέονται συνήθως με ταχεία ταφή σε λεπτόκοκκα ιζήματα[25].

Ιδιαίτερα σημαντική είναι η ιχνοπαλαιοντολογία, ο κλάδος που μελετά ίχνη όπως τα Repichnia (ίχνη κίνησης) και τα Fodichnia (ίχνη σίτισης). Οι ιχνοφάσεις, όπως η Skolithos, αποκαλύπτουν περιβαλλοντικές συνθήκες, π.χ. ρηχά θαλάσσια οικοσυστήματα[26]. Οι ιχνοφάσεις είναι σύνολα ιχνοαπολιθωμάτων (ίχνη, στοές, σημάδια δραστηριότητας οργανισμών) που εμφανίζονται συστηματικά σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα απόθεσης. Κάθε ιχνοφάση αντανακλά έναν τυπικό συνδυασμό ενέργειας περιβάλλοντος (ρεύματα, κύματα), βάθους νερού, οξυγόνωσης ιζημάτων, σταθερότητας υποστρώματος ρυθμού ιζηματογένεσης. Συνεπώς, λειτουργούν ως παλαιοοικολογικοί δείκτες. Παράλληλα, η μορφολογική ταξινόμηση βασίζεται σε χαρακτηριστικά όπως οι βαλβίδες των Βραχιόποδων[27].

Διαδικασίες Διατήρησης Περιγραφή Παραδείγματα
Καλούπι Διάλυση σκελετού, ρητίνη Μαμούθ
Ρίψη Πλήρωση ορυκτών Τριλοβίτες[28]
λιθοποίηση Πλήρης αντικατάσταση Ξύλα
Εγκλεισμός σε κεχριμπάρι Παγίδευση Έντομα[29]

Κύριες ομάδες απολιθωμάτων

Natica limbata

Τα Βραχιόποδα αποτελούν θαλάσσιους οργανισμούς με συμμετρικές βαλβίδες και πέδιλο πρόσφυσης. Διακρίνονται σε Inarticulate και Articulate, με παραδείγματα όπως το Lingula, που ζει θαμμένο, και το Spirifer, με χαρακτηριστικές σπειροειδείς βραχίονες[30].

Τα δίθυρα (Lamellibranchia) φέρουν συμμετρικές βαλβίδες με ποικιλίες οδόντωσης, όπως η taxodont δομή. Παραδείγματα περιλαμβάνουν το Ostrea, το οποίο προσκολλάται σε υποστρώματα, και το Pholadomya, που ζει θαμμένο σε ίζημα[31].

Τα γαστρόποδα χαρακτηρίζονται από ασύμμετρα, σπειροειδή κελύφη, με τυπικό παράδειγμα την Turritella[32]. Τα Κεφαλόποδα, όπως οι ναυτίλοι και οι αμμωνίτες, διαθέτουν θαλάμους και ταξινομούνται βάσει των σουτουρών τους[33]. Οι Τριλοβίτες αποτελούν εμβληματικά αρθρόποδα του Παλαιοζωικού, με τμηματοποιημένο σώμα, όπως το Calymene[34].

Ομάδα Χαρακτηριστικά Εύρος Παραδείγματα
Βραχιόποδα Συμμετρικές βαλβίδες, πέδιλο Κάμβριο-Σήμερα Lingula, Productus[35]
Λαμελλιβράγχια (Lamellibranchia) Δίθυρα, δόντια Ορδοβίκιο-Σήμερα Nucula, Ostrea[36]
Γαστρόποδα Σπειροειδή, ασύμμετρα Κάμβριο-Σήμερα Natica, Cerithium[37]
Κεφαλόποδα Θάλαμοι, σουτούρες Κάμβριο-Σήμερα Nautilus, Goniatites [38]
Τριλοβίτες Τμήματα, εξωσκελετός Κάμβριο-Πέρμιο Trinucleus, Dalmanites[39]

Σημαντικές ανακαλύψεις και μαζικές εξαφανίσεις

Αναπαράσταση οργανισμού του Καμβρίου

Η Έκρηξη του Καμβρίου (541 εκατ. χρόνια πριν) σηματοδότησε μια απότομη αύξηση της βιοποικιλότητας με την εμφάνιση ομάδων όπως οι τριλοβίτες και τα βραχιόποδα[40]. Η Πέρμια Κρίση (252 εκατ. χρόνια πριν) αποτελεί τη μεγαλύτερη μαζική εξαφάνιση, εξαλείφοντας περίπου το 96% των θαλάσσιων ειδών, πιθανότατα λόγω εκτεταμένης ηφαιστειακής δραστηριότητας[41]. Η ανάκαμψη κατά το Τριασικό ήταν σταδιακή και οδήγησε στην εμφάνιση νέων ομάδων, όπως οι πρώτοι δεινόσαυροι[42].

Οι δεινόσαυροι κυριάρχησαν από 230 έως 66 εκατ. χρόνια πριν, αναπτύσσοντας μεγάλη ποικιλία μεταξύ ομάδων όπως τα Saurischia και τα Ornithischia[43]. Στον χώρο της παλαιοανθρωπολογίας, εντυπωσιακή ανακάλυψη αποτελεί το Λαϊτόλι, όπου ίχνη ηλικίας 3,66 εκατομμυρίων ετών αποκαλύπτουν δίποδη βάδιση[44].

Συνολικά έχουν αναγνωριστεί πέντε μαζικές εξαφανίσεις (Ορδοβίκια, Δεβόνια, Πέρμια, Τριασική και Κρητιδική), οι οποίες αναδιαμόρφωσαν τα οικοσυστήματα και άνοιξαν νέες εξελικτικές δυνατότητες[45].

Μαζική Εξαφάνιση Ημερομηνία Ποσοστό Αιτία Παραδείγματα
Ορδοβίκια 440 εκ. χρόνια 85% Ψύξη Cameroceras[46]
Δεβόνια 375 εκ. χρόνια 80% Ηφαιστειακή δραστηριότητα Dunkleosteus[47]
Πέρμια 250 εκ. χρόνια 96% Ηφαιστειακή δραστηριότητα Dinogorgon[48]
Τριασική-Ιουρασική 200 εκ. χρόνια >50% Ηφαιστειακή δραστηριότητα Temnospondyls[49]
Κρητιδική-Παλαιογενής 65 εκ. χρόνια 75% Πρόσκρουση αστεροειδούς Δεινόσαυροι[50]

Σύγχρονη σημασία της παλαιοντολογίας

Χρονολογική κλίματα που περιλαμβάνει τη μεγάλη οξυγόνωση

Η παλαιοντολογία διαθέτει κρίσιμο ρόλο στη σύγχρονη επιστήμη, καθώς συμβάλλει στην κατανόηση των κλιματικών αλλαγών, της βιοποικιλότητας και των γεωλογικών διεργασιών. Η Μεγάλη Οξυγόνωση[51], πριν από περίπου 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα παλαιοκλιματικής αλλαγής που μελέτησαν οι παλαιοντολόγοι[52]. Επιπλέον, η ανακάλυψη ιριδίου στο όριο Κρητιδικού–Παλαιογενούς έδωσε αποδείξεις για πρόσκρουση με αστεροειδή και νέα κατανόηση για τις εξαφανίσεις των δεινοσαύρων[53].

Σήμερα η παλαιοντολογία συμβάλλει στην πρόβλεψη τρεχουσών και μελλοντικών εξαφανίσεων, στην κατανόηση της σχέσης μεταξύ βιόσφαιρας και γεωσφαίρας, καθώς και στη διαχείριση οικολογικών κρίσεων[54].

Συμπέρασμα

Η παλαιοντολογία αποτελεί θεμελιώδες πεδίο που αποκαλύπτει την πολυπλοκότητα της ζωής στον πλανήτη και εξηγεί τις διεργασίες που διαμόρφωσαν τα σύγχρονα οικοσυστήματα. Μέσα από τη μελέτη των απολιθωμάτων, οι επιστήμονες ιχνηλατούν την εξέλιξη από την Εδιακαρανική βιοποικιλότητα έως τη σημερινή ζωή, κατανοώντας πώς οι οργανισμοί αλληλεπίδρασαν με το περιβάλλον τους και πώς οι περιβαλλοντικές μεταβολές επηρέασαν την πορεία της ζωής[55]. Η παλαιοντολογία, επομένως, δεν αποτελεί μόνο παράθυρο στο παρελθόν αλλά και εργαλείο για την κατανόηση του παρόντος και του μέλλοντος.

Παραπομπές

  1. ↑ Benton & Harper 2009, 66.
  2. ↑ Poinar 2021, 525.
  3. ↑ Benton & Harper 2009, 3.
  4. ↑ Manias 2024, 320.
  5. ↑ Colorado State University Extension 2019, 3.
  6. ↑ Manias 2024, 30.
  7. ↑ Benton & Harper 2009, 168.
  8. ↑ Poinar 2021, 525.
  9. ↑ Benton & Harper 2009, 566.
  10. ↑ Poinar 2021, 527.
  11. ↑ Benton & Harper 2009, 3.
  12. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 1.
  13. ↑ Davies 1918, 1.
  14. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 1.
  15. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  16. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 3.
  17. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 4.
  18. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 17.
  19. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 4.
  20. ↑ Η «Αναγέννηση των Δεινοσαύρων» (Dinosaur Renaissance) είναι ο όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια επιστημονική επανάσταση στη μελέτη των δεινοσαύρων που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και άλλαξε ριζικά τον τρόπο που τους αντιλαμβανόμαστε. Κεντρική μορφή αυτής της επανάστασης ήταν ο John Ostrom, ο οποίος με τις ανακαλύψεις και τις ιδέες του αναθεώρησε πλήρως την εικόνα των δεινοσαύρων ως αργών, ψυχρόαιμων και «χαζών» ερπετών.
  21. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 24.
  22. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 25.
  23. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 7.
  24. ↑ Η λιθοποίηση αποτελεί διαδικασία γεωχημικής διατήρησης κατά την οποία οι αρχικοί οργανικοί ιστοί εμποτίζονται ή αντικαθίστανται από ορυκτά, οδηγώντας στη σταθεροποίηση της δομής και στη μακροπρόθεσμη αποθήκευση του απολιθώματος μέσα στο γεωλογικό αρχείο. Η διαδικασία λαμβάνει χώρα υπό συνθήκες ταχείας ταφής και κυκλοφορίας διαλυμάτων πλούσιων σε ιόντα, επιτρέποντας εξαιρετικά λεπτομερή απολίθωση σκελετικών ή ξυλωδών ιστών.
  25. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 6.
  26. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 9-10.
  27. ↑ Davies 1918, 1-4.
  28. ↑ Davies 1918, 191.
  29. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 6.
  30. ↑ Davies 1918, 1-44· 30.
  31. ↑ Davies 1918, 45-93· 68-71.
  32. ↑ Davies 1918, 97.
  33. ↑ Davies 1918, 124-172.
  34. ↑ Davies 1918, 191-219.
  35. ↑ Davies 1918, 26.
  36. ↑ Davies 1918, 52.
  37. ↑ Davies 1918, 99-101.
  38. ↑ Davies 1918, 127-152.
  39. ↑ Davies 1918, 203-198.
  40. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 29.
  41. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 63.
  42. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 70.
  43. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 77.
  44. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 37.
  45. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  46. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  47. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  48. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  49. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  50. ↑ Royal Holloway University of London n.d., 2.
  51. ↑ Η Μεγάλη Οξυγόνωση (Great Oxidation Event, GOE) αποτελεί μια από τις σημαντικότερες παλαιοκλιματικές και γεωχημικές αλλαγές στην ιστορία της Γης (≈2,4–2,1 δισ. χρόνια πριν)
  52. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 50.
  53. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 24.
  54. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 83.
  55. ↑ Paintal and Ramakant 2023, 86.

Βιβλιογραφία

Περαιτέρω ανάγνωση

  • Sepkoski, D.; Ruse, M. (2009). The Paleobiological Revolution: essays on the growth of modern paleontology. The University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-74861-0.
  • Ruse, M.; Travis, J. (2009). Evolution, The First Four Billion Years. The Belknap Press of Harvard University Press. ISBN 978-0-674-03175-3.
  • Turner, D. (2011). Paleontology: A Philosophical Introduction. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-11637-4.
  • Grande, L. (2013). The Lost World of Fossil Lake: Snapshots from Deep Time. The University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-92296-6.
  • Benton, M.J. (2014). Vertebrate Palaeontology (4th ed.). Wiley-Blackwell. ISBN 978-1118407554.
  • Brusatte, S.L. (2018). The Rise and Fall of the Dinosaurs: A New History of a Lost World. Mariner Books. ISBN 978-0-06-249043-8.
  • Benton, M.J.; Harper, D.A.T. (2020). Introduction to Paleobiology and the Fossil Record. Vol. 2nd. Wiley Blackwell. ISBN 9781119272854.
  • Bainbridge, D. (2022). Paleontology: An Illustrated History. Princeton University Press. ISBN 9780691220925.
  • Black, R. (2022). The Last Days of the Dinosaurs: An Asteroid Extinction, and the Beginning of our World. St. Martin's Press. ISBN 9781250271044.
  • Brusatte, S.L. (2022). The Rise and Reign of the Mammals: A New History, from the Shadow of the Dinosaurs to Us. Mariner Books. ISBN 9780062951519.
  • Halliday, T. (2022). Otherlands: A Journey Through Earth's Extinct Worlds. Random House. ISBN 978-0593132883.
  • Plotnick, R. (2022). Explorers of Deep Time: Paleontologists and the History of Life. Columbia University Press. ISBN 9780231195348.
  • Manias, C. (2025). Paleontology in Public: Popular science, lost creatures and deep time. UCL Press. doi:10.14324/111.9781800085824. ISBN 978-1-80008-584-8.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ανακτήθηκε από «https://archaeology.archive.gr/mediawiki-1.44.0/index.php?title=Παλαιοντολογία&oldid=2063»